شب چله از دیرباز به‌عنوان شب صله‌رحم، محبت‌ها و حرمت گذاشتن به بزرگان مطرح بوده است، شب‌نشینی در خانه پدربزرگ‌ها به دلیل احترام و حرمتی که ایرانیان برای پدران و مادران قائل هستند، انجام می‌شود. یلدا شب اول زمستان و شب آخر پاییز است. خانواده‌های سطح شهرستان اسفراین و بام و صفی‌آباد در شب چله، با شب‌نشینی افراد خانواده در منزل ریش‌سفیدان و بزرگان فامیل و نیز خوردن شیرینی و آجیل و میوه سپری می‌کنند. در شب چله، معمولاً شامی فاخر مانند: قورمه، آش و همچنین انواع میوه‌ها و رایج‌تر از همه هندوانه، انار، کدو پخته و چغندرقند را مهیا و دور هم سرو می‌کنند. در میان خوردن هندوانه از اهمیت خاصی برخوردار است چرا که معتقدند هر کس در این شب هندوانه بخورد در فصل زمستان در برابر سرما و بیماری مصون خواهد بود در شب چله سرو تنقلات، قصه‌گویی بزرگان خانواده و همچنین فال حافظ رایج است.
شب چله در روستاهای سطح شهرستان اسفراین حال و هوای دیگر دارد. در روستاهای گردشگری و تاریخی رویین، سرچشمه و اردغان، دهنه اجاق، جهان، بام و... مراسم شب چله به‌صورت ویژه برگزار می‌شود. به‌طوری‌که خوراکی‌های خاص، مراسم خاص و با آداب ویژه‌ای برگزار می‌شود.
یکی از این آیین‌ها و رسوم شب چله در اسفراین، چله بردن برای عروس است که این هدیه نیز تقریباً همواره به نام عروس و به کام خانواده عروس است. در اکثر روستا همانند گذشتگان ذبح گوسفند و قورمه کردن گوشت و میوه‌های فصل را به‌تدریج تهیه می‌کردند و در محل‌هایی از خانه که سردتر از بقیه اتاق‌ها بود، به شکل «آونگ» یا آویز، نگهداری می‌کردند تا در شب چله و در طول زمستان به مصرف برسانند. نگه‌داشتن کدو و هندوانه روی کاه در کنار آونگ کردن برخی از میوه‌ها مثل انگور از روش‌های نگهداری خوراکی‌های این شب، در نبود یخچال بوده است که در اکثر روستا اسفراین همچنان مرسوم است.
همچنین رسم است که در سمت روستا سرچشمه و اردغان در شب‌های چله برف‌رو با شیره انگور مخلوط می‌کرد و سرو می‌شد. برشته کردن گندم و یا گندم تف داده شده که به آن بِژِرَک گفته می شد از دیگر آجیل هاب شب یلدا است که بیشتر در سمت روستاهای ترک‌نشین و همچنین کرمانج ها رواج دارد. خانواده‌هایی هم که عزادار هستند در این شب به خانه دیگر اقوام دعوت می‌شوند تا در شادی و سرور آن‌ها شرکت کرده و غم از دل بزدایند.
مردم روستاها دهنه اجاق و جهان در ایام چله به جمع‌آوری هیزم می‌پرداختند این هیزم‌ها رو برای پخت غذا شب چله و همچنین آتش روشن در محوطه حیاط و جمع‌شدن اهلی منزل در اطراف آن و زغال آن برای گرم نگه‌داشتن کرسی که با لحاف پشمی پوشانده شده است استفاده می‌شد.
هنرمندان، شاعران و نوازندگان موسیقی های مقامی از گذشته، در شب یلدا هنرنمایی می‌کردند، آنان که صدایی نیکو دارند، دستشان به ساز می‌رود در این شب آوازهای کهن که اغلب به زبان‌های کرمانجی و ترکی سروده شده است را می‌خوانند و می‌نوازند.
در میان باید یادآور شویم که بخشی از حفاظت از میراث‌فرهنگی ناملموس مانند شب چله به عهده مردم است بزرگان ما طی هزاران سال این وظیفه را با برگزاری درست و دقیق با سنت‌ها و آیینه‌ای مثل شب چله انجام داده‌اند و امروز با وجود ثبت جهانی چله/ یلدا، هنوز تا معرفی مطلوب آن در سطح جهانی و تبدیل آن به فرصت طلایی گردشگری راه بلندی در پیش است. آیین کهن و باستانی شب «چله / یلدا» به‌عنوان نوزدهمین میراث‌فرهنگی ناملموس کشورمان مشترک با افغانستان در فهرست جهانی یونسکو در آذرماه سال ۱۴۰۱ به ثبت جهانی رسید.