بررسی فصل چهارم کاوش محوطه ویرانشهر و فصل دهم کاوش باستان‌شناسی محوطه ریوی

در نخستین نشست تخصصی روز دوم از بیست و یکمین گردهمایی سالانه باستان‌شناسی ایران موضوعات «فصل چهارم کاوش محوطه ویرانشهر استان خراسان شمالی»، «فصل دهم کاوش باستان‌شناسی محوطه ریوی، استان خراسان شمالی» و «گمانه‌زنی به منظور لایه‌نگاری زرین تپه چهرآباد، استان زنجان» با حضور اعضای هیئت رئیسه نشست بررسی شد.

به گزارش میراث‌آریا به نقل از روابط‌عمومی پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، محمدجواد جعفری سرپرست فصل دهم کاوش باستان‌شناسی محوطه ریوی دشت سِمِلقان استان خراسان‌شمالی در این نشست با اشاره به اینکه محوطه ریوی در شمال شرق دشت کوچک سِمِلقان و در ۱۰ کیلومتری جنوب جلگه رود اترک قرار دارد، گفت: این محوطه از چهار تپه A، B، C و D تشکیل شده است.

او افزود:کاوش‌های باستان‌شناسی محوطه تاریخی ریوی از سال ۱۳۹۱ توسط اداره کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی خراسان شمالی آغاز شد و از فصل سوم این کاوش‌ها بصورت مشترک با همکاری موسسه باستان‌شناسی آلمان ادامه یافت. تاکنون ۱۰ فصل پژوهش‌های باستان‌شناسی در محوطه ریوی انجام شده است.

این باستان‌شناس اظهار کرد: در روند فصل دهم، چهار نقطه در بخش‌های شمالی، جنوبی و مرکزی محوطه ریوی کاوش شد و در هر چهار بخش بقایای معماری و اشیای متعددی یافت شد که مهمترین آنها ظروف سفالین، سرپیکان‌های فلزی و اثر مهرهای گلی بودند. ظروف سفالین شکسته و ناقص بدست آمدند و در روند کاوش مرمت شدند که سرپیکان‌ها از جنس آهن و مفرغ بود و ناقص و آسیب دیده بدست آمدند و شرایط حفاظت و مرمت آنها بسیار دشوار بود. اما شاخص‌ترین اشیای بدست آمده تعداد ۴۴ اثر مهر گلی از کاوش‌های تپه ریوی D و یا بنای موسوم به خزانه بود.

گمانه‌زنی باستان‌شناسی در زرّین‌تپه زنجان

در ادامه ابوالفضل عالی به تشریح گمانه‌زنی باستان‌شناسی در زرّین‌تپه چهرآباد استان زنجان پرداخت و گفت: تپه کوزه‌چی به‌عنوان تنها محوطه شناخته شده مربوط به دوره هخامنشی در پیرامون معدن نمک (حوزه آبریز تلخه‌رود)، در سال ۱۳۹۹ گمانه‌زنی شد. نتیجه گمانه‌زنی در کوزه‌چی نشان داد که این محوطه یک کارگاه فلزکاری (آهن و مس) از دوره هخامنشی و هم‌زمان با استخراج نمک در چهرآباد است. بنابراین، احتمال اینکه کوزه‌چی در دوره هخامنشی یکی از محوطه‌های پشتیبانی کننده تدارکات معدن و محلِ تهیه ابزارهای فلزی آن بوده باشد، دور از تصور نیست. همچنین، بر اساس گمانه‌زنی انجام‌ یافته در کوزه‌چی و بررسی و شناسایی منطقه مشخص شد در دوره هخامنشی به-جز کارگاه فلزکاری مذکور که شاید تأمین کننده ابزارهای معدن‌کاری معدن نمک بوده، استقرار دیگری در پیرامون معدن چهرآباد وجود نداشته است.

او اظهار کرد: نتایج جالب توجه کوزه‌چی ما را بر آن داشت تا مطالعه مشابهی را در یکی از محوطه‌های دوره ساسانی در نزدیکی معدن نمک انجام دهیم. محوطه معروف به زریّن‌تپه یا زرّین‌شهر یکی از سه محوطه شناسایی‌شده از دوره ساسانی و بزرگ‌ترین آنها است که در مجاورت روستای چهرآباد قرار دارد. باتوجه به کشف تکه‌های سفال، شیشه و فلز بر سطح تپه تصمیم بر آن شد زریّن‌تپه در مرحله نخست، گمانه‌زنی شود. انجام گمانه‌زنی و کاوش محدود باستان‌شناختی با هدف کسب اطلاعات اولیه از ماهیت و کارکرد تپه باستانی، ارزیابی دوره‌ها و لایه‌های تاریخی آن انجام یافت.

سرپرست هیأت گمانه زنی تصریح‌ کرد: با انجام گمانه‌زنی در زرّین‌تپه و در صورت وجود ارتباط احتمالی با معدن نمک در دوره ساسانی، آگاهی ما از روند انجام معدن‌کاوی، مراکز پشتیبانی کننده یا استقراری، تدارکات و تهیه ابزارهای معدن‌کاری در یک چشم‌انداز بزرگ افزایش یافته و اطلاعات بیش‌تری از اوضاع اقتصادی، مناسبات کاری و ویژگی‌های اجتماعی معدن‌کاران چهرآباد در دوره ساسانی به‌دست می‌آمد.

فصل چهارم کاوش باستان‌شناسی محوطه ویرانشهر

میثم لباف خانیکی سرپرست هیأت فصل چهارم کاوش باستان‌شناسی محوطه ویرانشهر (شهرستان فاروج، استان خراسان شمالی) در این نشست گفت: منطقه‌ای که تحت عنوان دره اترک شناخته می‌شود، پهنه نسبتاً وسیعی است که امروزه در محدوده استان خراسان شمالی و در شمال شرق فلات ایران واقع شده جایی که سرشاخه‌های رود اترک را در خود جای داده، ناحیه‌ای است که در حدفاصل دو شهرستان قوچان و شیروان گسترده شده و از شرایط جغرافیایی و زیستی مساعدی برخوردار است.

این باستان‌شناس اظهار کرد: ویرانشهر برای سالیان متمادی از منظر توجه باستان‌شناسان به دور مانده بود و ابهامات و سوالاتی که درباره حضور اشکانیان و ساسانیان در اترک وجود داشت، باعث شد تا باستان‌شناسان، این محوطه تاریخی را به‌عنوان محلی برای جستجوی پاسخ پرسش‌های مزبور مورد بررسی و کاوش باستان‌شناسی قرار دهند. طی سه فصل گذشته، بررسی سطحی سفال‌های این محوطه مجموعه‌ای ارزشمند از سفال‌های اشکانی و ساسانی این حوزه فرهنگی را در اختیار پژوهشگران قرار داد  و به کسب اطلاعاتی درباره معماری و محدوده عرصه و حریم محوطه ویرانشهر منتج شد. به‌منظور تکمیل مطالعات فصول گذشته، طرح پژوهشی  «فصل چهارم کاوش باستان‌شناسی ویرانشهر» انجام و طی آن کارگاه‌هایی در محل دروازه غربی، تپه جنوبی و میانه محوطه ایجاد و به اثبات بخش‌هایی از فرضیات پیشین درباره ماهیت سازه‌های معماری این محوطه منجر شد.