آثار تاریخی و طبیعی و معنوی

آثار معنوی

آیین نخل گردانی جاجرم

 مراسم نخل گردانی با قدمتی طولانی در ایام سوگواری امام حسین (ع) در ماه های محرم و صفر در اکثر نقاط ایران برگزار می شود. مراسم نخل گردانی در شهر جاجرم با شیوه های خاص این منطقه برگزار می شود که باعث شده به عنوان آیینی خاص در فهرست آثار ناملموس ملی کشور به ثبت برسد.

نخل اغلب از چوب یا فلز و به شکل خیمه ساخته می شود و در زیرآن تیر های چوبی به صورت افقی نصب می شود تا عزا داران بتوانند آنرا حمل کنند. روی نخل با پارچه های سبز و یا سیاه که نوشته های مذهبی شامل لفظ جلاله الله و اسامی متبرک پنج تن آل عبا و اشعار مذهبی بر آن رودوزی شده پوشیده می شود. در نوک نخل نیز علم هایی شبیه به نیزه های جنگی نصب می شود که در اصطلاح محلی به آن تیغه می گویند بروی تیغه ها اشعار مذهبی که به ذکر واقعه کربلا پرداخته حکاکی شده است. در هنگام اجرای مراسم سوکواری دو نفر سوار بر نخل، نماد سرهای بریده شده را که بصورت دو میوه سیب و انار است بر روی این تیغه ها می گذارند. 

درمراسم نخل گردانی جاجرم دو نوع نخل در مراسم سوگواری استفاده می شود: یکی نخل عمومی (نخل بزرگ )  و دیگری  نخل دهقان ها. هدایت و اداره هر نخل بر عهده یک نفر است و حرکت نخل به سوی سیل عزاداران بر عهده افرادی است که آن را بر روی دوش خود برداشته و حرکت می دهند. 

مسیر حرکت نخل ها در مراسم عزاداری امام حسین (ع) چنان است که نخل ها پس از گذراندن از خیابان های اصلی وارد میدانی به نام میدان حسینیه می شود و پس از برگزاری مراسم نخل ها در جای خودشان قرار می گیرند و آن بدین صورت است که نخل ها (نخل بزرگ و نخل کوچک)  در ابتدا وارد میدان حسینیه می شوند و به دنبال آن گهواره علی اصغر(ع)، سنج زنها ، طبل کوب ها ، علم گردان ها وارد میدان می شوند. پس از ورود نخل ها به میدان حرکت نخل ها تند شده و سوگواران نیز حرکت خود را تند تر کرده و با در دست داشتن پرچم های سبز رنگ و سینه زنان و طبل کوبان و سنج زنان با پای برهنه به دنبال نخل ها می دوند. حرکت نخل ها ۴ الی ۵ دور در میدان حسینیه طول می کشد و بعد از آن نخل ها در جای خود قرار گرفته و مردم بعد از این مراسم رهسپار قبور اموات و شهدای جاجرم واقع در بهشت مهزیار جاجرم می شوند.

مراسم آیینی نخل گردانی در تاریخ ۱۳۹۰/۸/۲۸به شماره ۲۵۵ در فهرست عادی میراث فرهنگی ناملموس کشور ثبت شده است.

موسیقی بخشی های شمال خراسان:

موسیقی بخشی ها در مناطق شمالی خراسان شامل شهرهای بجنورد ، شیروان، اسفراین ، قوچان و درگز و با تغییرات اندکی در مناطق ترکمن نشین  مانند جرگلان هم نواخته می شود. این موسیقی، با توجه به حضور اقوام کرد و ترک در منطقه شمال خراسان با موسیقی شرق و جنوب خراسان فرق دارد و ویژگی های بارز کردی و ترکی در آن مشهود  است. بخشی ها اغلب به زبان ترکی،کردی و ترکمنی و نیز سایر گویش های فارسی رایج خراسانی در منطقه اجرا می کنند. این اجرا منحصر به مراسم خاصی نیست و بخشی ها در بیشتر موقعیت های اجتماعی به ویژه در مراسم بزم و شادی و در ایام گذشته حتی در مراسم سوگواری هم به اجرای موسیقی می پرداختند. از همین روست که موسیقی در زندگی مردم این خطه جایگاهی خاص یافته و با تار و پود زندگی شان در هم آمیخته است. این موسیقی در حوزه های نمایشی است و به صورت شفاهی، سینه به سینه از نسلی به نسل دیگر منتقل می شود.

   بخشی ها از مهم ترین نوازندگان خطه شمال خراسانند. داستان سرایی و روایتگری همراه با نواختن آهنگ دلپذیر دوتار، آوازخوانی و دکلمه گویی از هنرهای آنهاست. بر اساس فلکلور و باورهای فرهنگ عامه مردم شمال خراسان هر دوتارنوازی بخشی نیست و در واقع بخشی به معنای کسی است که خدا به او موهبت و بخشش کرده و ویژگی های اخلاقی و کمالات معنوی او را به فردی متمایز بدل ساخته است. بر اساس همین روایات یک بخشی باید بتواند آواز بخواند ، موسیقی بنوازد ، شعر بسراید ، داستان بگوید و ساز خود را ساخته و کوک کند.  از این رو عبارت «بخشی» نه تنها شامل مهارت های موسیقایی دوتار نوازان و دانش آنهاست، بلکه به احترام خاص مردم به «بخشی» و جایگاه اجتماعی وی اشاره دارد که ویژگی مشترک نوازندگان شمال خراسان و ترکمن صحرا است.

نوازندگان شمال خراسان به دو گروه اصلی تقسیم میشوند: عاشق ها و بخشی ها. عاشق ها اغلب کرمانج هستند و سرنا، قشمه، دهل، دایره، کمانچه و نی می نوازند. کار اصلی آنها فقط اجرای موسیقی و رقص محلی است. از عاشق های برتر خراسان شمالی می توان به مرحوم علی آبچوری و حسین ببی اشاره کرد.

  بخشی های شمال خراسان از بسیاری جهات شبیه بخشی های ترکمن هستند. به عبارت دیگر به دلایل مختلف می توان گفت بخشی های شمال خراسان تحت تأثیر بخشی های ترکمن بوده اند. از جمله این دلایل وجود داستان ها و روایات مشترک در بین آنها و نیز شباهت ساز دوتارشان و نیز همسانی برخی شیوه های نواختن دوتار است. شیوه نواختن دوتار بخشی ها بیشتر شبیه دوتارنوازی ترکمنی است تا شبیه دوتار شرق خراسان.

موضوع فرهنگی ناملموس «موسیقی بخشی های شمال خراسان» در تاریخ ۱۳۸۸/۵/۳۱ به شماره ۳۵ در فهرست نیازمند پاسداری فوری میراث فرهنگی ناملموس در فهرست میراث ملی و در ۱۶ نوامبر ۲۰۱۰ در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شده است.

موسیقی مقامی ترکمن:

موسیقی در ترکمن از ریشه عمیقی، برخوردار است و از پیوندهای ویژه فرهنگی ترکمن و خصیصه بارز و ارزشمند آنهاست ترکمنان در موسیقی خود همیشه رنج ها و دردهایی را که متحمل شده اند بازگو می کنند. موسیقی و ترانه های آنها پر از فریاد و شکایت و ناله های جانسوز است. موسیقی ترکمن در چهار دستگاه مخمس، قرق لار، تشنید و نوایی اجرا می گردد.

موضوع فرهنگی ناملموس «موسیقی مقامی ترکمن» در تاریخ ۱۳۸۸/۱۲/۱۹ به شماره ۹۱ در فهرست عادی میراث فرهنگی ناملموس کشور ثبت شد.

مراسم آق قویون ترکمن:

  آیین آق قویون، جشنى که در سن ۶۳ سالگى در میان اقوام ترکمن شهرستان راز و جرگلان خراسان شمالی برگزار مى شود، در ادبیات مردم شناسى به این آیین، یک آیین گذار مى گویند، یعنى گذر از یک مرحله اى از زندگى و ورود به مرحله دیگر که مانند آیین تولد یا ازدواج است. مرد و زن ترکمن در ۶۳ سالگى، این آیین روحانى را برگزار مى کنند تا خود را از گناهان دور کند. در این آیین، علایم و نشانه هایى وجود دارند که سفیدرنگ هستند. رنگ سفید در بسیارى از فرهنگ ها، رنگ پاکى است، مثلاً زن ۶۳ ساله در این روز، روسرى سفید مى پوشد و مرد ۶۳ ساله، عمامه سفید بر سر مى بندد. آیین توأم با ضیافت است و در آن، تدارک هایى دیده مى شوند. اگر کسى توان برگزارى این مراسم را نداشته باشد، غذاى خاص این آیین را که شیربرنج است و به زبان ترکمن «سوید لاش» گفته مى شود، مى پزد و قبل از نماز مغرب به مسجد محله مى برد تا نمازگزاران آن را بخورند و دعا کنند. در پایان آن، مراسم مولودى خوانى با حضور روحانیون مسجد برگزار مى شود . این آیین را در یکی از ماه های: ربیع الاول، ربیع الثانی، جمادی الاول و جمادی الثانی برگزار می کنند.

رقص خنجر ترکمن (ذکر خنجر):

رقص خنجر (ذکر خنجر) در واقع، نمایشی هنری، رزمی و نمایشی است. همراه با حرکاتی هماهنگ و موزون که جلوه و شکوهی خاص دارد . در اجرای این هنر که به طور دسته‌جمعی(معمولا از ۵، ۷، ۹ و یا ۱۱ نفر تجاوز نمی کند) و با لباس سنتی و خنجر بر کمر صورت می‌گیرد، حالتی ذکر گونه دارد و برداشتی است عارفانه. مضمون اشعار به ذکر و ستایش خداوند و اولیای الهی می پردازد.آثار طبیعی

آثار طبیعی

 

درخت کهنسال صنوبر نظرعلی

توصیف وضعیت اثر :

این درخت کهنسال دارای قطربرابرسینه معادل۲۴۵ سانتیمتربوده، وسعت سطح تاج پوششآن ۵۸۲ مترمربع راشامل می گردد و سن آن حدود ۳۰۰ سال تخمین زده می شود. این درخت به لحاظ شکل ظاهری و با توجه به نوع گونه آن دارای تنه بسیارقطوری می باشد که دچار درون پوسیدگی شده و آثار آن روی تنه درخت مشخص می باشد. درون پوسیدگی از قسمت بن تا قسمتی که شاخه ها از تنه درخت منشعب می شوند وجود دارد و این امر سبب شده است تا آب باران از قسمت تاج پوشش وارد حفره ایجاد شده در تنه شود، به سمت پایین جاری شده و روی تنه در قسمت بن آن بصورت حفره زیبایی از آب جمع شود. طبق گفته های مالک زمین یکی از سرشاخه های درخت که خشک شده بوده است در اثر طوفان شکسته و سقوط می کند و از آنجا که برای مردم و ایشان با توجه به اعتقاد مذهبی که به آن داشته اند این شاخه بزرگ را به کمک بیل مکانیکی در زیر خاک مدفون می کنند. این درخت کهنسال در انتهای روستا نظرعلی قرار دارد و اطراف آن زمین های باغی و کشاورزی می باشد.این درخت کهنسال باتوجه به قدمت زیادی که دارد و نوع گونه آن که به خوبی توانسته است با اقلیم منطقه سازگاری پیدا کند وجزء درختان نادر درایران می باشد بنابراین مطالعات ژنتیکی برروی این گونه درجهت اصلاح ویاتکثیرآن پیشنهاد می گردد. با توجه به نظرات کارشناسان موسسه تحقیقات سازمان جنگل ها و مراتع کشور احتمالاً این درخت کهنسال قدیمی ترین صنوبر موجود در ایران و بنابراین قابل ثبت درفهرست میراث جهانی است.

 

درخت کهنسال ارس سرانی

توصیف وضعیت اثر:

این درخت کهنسال دارای قطربرابرسینه معادل ۲۷۰ سانتی متربوده، وسعت سطح تاج پوشش آن ۲۷۱ مترمربع راشامل می گردد وسن آن حدود ۲۷۰۰ سال تخمین زده می شود. این درخت به لحاظ شکل ظاهری و با توجه به نوع گونه آن دارای تنه بسیارقطور و ریشه هایی پهن و گسترده در سطح خاک می باشد. این درخت روی دامنه کوه کونجه خور و در داخل رویشگاهی از درختان ارس با قطرهای متفاوت قرار دارد. این درخت کهنسال دارای یک تنه کشیده و تنومند می باشد که از ارتفاع حدود ۳ متری دارای ۳ تنه شده و به اطراف گسترده شده است لذا باتوجه به قدمت زیادی که دارد به خوبی توانسته است با اقلیم منطقه سازگاری پیدا کند و جزء درختان نادردرایران می باشد. طبق نظر کارشناسان موسسه تحقیقات جنگل ها و مراتع کشور جزء ۳ درخت بسیار کهنسال ایران می باشد، بنابراین مطالعات ژنتیکی برروی این گونه درجهت اصلاح و یا تکثیر آن پیشنهاد می گردد وهمچنین می تواند قابلیت ثبت درفهرست آثارملی جهانی را نیزداشته باشد.

 

نام درخت: درخت کهنسال ارس (آرچه) گرمه

توصیف وضعیت اثر:

این درخت کهنسال در محدوده زمین های بایر که مربوط به اراضی ملی می باشد قرار دارد. طبق بررسی های میدانی در دشت اطراف این درخت، هیچگونه درخت دیگری وجود ندارد. این درخت دارای قطر برابر سینه حدود ۲۱۳ سانتی متر است و سن آن حدود ۲۱۰۰ تا ۲۳۰۰ سال تخمین زده می شود. بزرگی تاج پوشش آن ۱۹۴ متر مربع را شامل می گردد و موجب شده است تا از فاصله دور بواسطه بزرگی تاج و محیط باز اطراف به خوبی قابل تشخیص باشد. این درخت نزد مردم منطقه ارزش آیینی دارد که به صورت بستن پارچه های سبز دور تنه و شاخه ها و همچنین زدن میخ بروی تنه تبلور یافته است. این ارس کهنسال از درون پوسیده شده و به همین دلیل درداخل آن حفره ای ایجاد شده است که از قسمت تاج پوشش به سمت بن درخت قابل مشاهده است. طبق بررسی های انجام شده هچگونه آثار وجود بذر روی شاخه ها و در اطراف درخت مشاهده نشد و بنظر می رسد این درخت ارس کهنسال یک تک پایه نر می باشد.

 

درخت چنار کهنسال کتلی

توصیف وضعیت اثر:

این درخت کهنسال از نظر شکل ظاهری تنۀ بسیار ستبری دارد که در گذشته به دلیل آتش سوزی های مکرر کاملاً از وسط به دونیم تقسیم شده است. وسعت فضای ایجاد شده به اندازه ای است که براحتی یک خودروی پاترول درآن جای می گیرد . داخل تنه غربی این درخت کهنسال کندوی زنبورعسل وجود دارد که طبق اطلاعات محلی در گذشته برای خارج کردن عسل از داخل این تنه و پراکنده کردن زنبورها از آتش استفاده می شده است. آب چشمه ای که در فاصله حدود۱۰۰متری سمت شرقی این درخت قراردارد از زیر تنه غربی درخت عبور می کند. این درخت کهنسال با توجه به قدمت بسیار زیادی که داردو نوع گونه آن توانسته بخوبی با اقلیم منطقه سازگاری پیدا کند و جزو درختان نادر ایران است. بنابراین مطالعات ژنتیکی برروی این گونه درجهت اصلاح ویا تکثیرآن پیشنهاد می گردد وبا توجه به نظرات کارشناسان موسسه تحقیقات سازمان جنگل ها و مراتع کشور احتمالاً این درخت کهنسال قدیمی ترین چنار موجود در ایران است که از همین رو قابل ثبت درفهرست میراث جهانی است.

 

درخت گردو کهنسال اسپاخو:

توصیف وضعیت اثر:

در حال حاضر این درخت کهنسال به خاطر توجه و مراقبت مالک شامل آبیاری، هرس و نیز آفت کشی، وضعیت خوبی دارد. این درخت گردو کهنسال بطور متوسط سالانه حدود ۳۰۰ کیلو محصول دارد که در سال های اخیر به دلیل کم آبی و خشکسالی در منطقه و بروز سرمای شدید از میزان محصول آن کاسته شده است. زمینی که این گردوی کهنسال در آن واقع شده است یک زمین باغی بوده که در اطراف آن درختان گردوی دیگری نیز مشاهده می شود. این درخت کهنسال با توجه به قدمت زیادی که دارد و نوع گونه آن به خوبی توانسته است با اقلیم منطقه سازگاری پیدا کند. گردوی اسپاخو به دلیل ویژگی های خاص خود جزء درختان نادرایران است و بنابراین قابلیت ثبت در فهرست آثارملی را دارد ومطالعات ژنتیکی و زیست محیطی برروی این گونه درجهت اصلاح ویا تکثیرآن پیشنهاد می گردد.

 

نام درخت: درخت کهنسال چنار سوخته حسن آباد  سن: ۳۵۰  تا ۴۰۰  سال

توصیف وضعیت اثر:

چنار کهنسال روستای حسن آباد به گفته اهالی و نقل قول هایی از پیشینیان، یک تنه واحد داشته که در اثر آتش سوزی، تنه آن سوخته و بخش زیادی از آن نابود شده ولی پس از مدتی دوباره احیا شده و به شکل امروزی درآمده است. در حال حاضر این درخت کهنسال ۳ تنه دارد که قطر آنها به ترتیب ۱۸۱ سانتی متر، ۱۰۷ شانتی متر و ۱۴۹ سانتی متر است. در دید ظاهری دو تنه از این درخت از بن بهم متصل هستند و در محل اتصال آنها یک سوراخ به اندازه ۴۰ ×۴۰ سانتیمتر مشاهده می شود که البته به علت  پر شدن داخل این سوراخ و اطراف توسط  خاک و سنگریزه فقط همین قدر از سوراخ دیده می شود. داخل این دو تنه همانطور که قبلاً اشاره شد به دلیل درون گسیختگی، خالی شده و آثار سوختگی و زغال کاملا” داخل این تنه ها و در محل سوراخ فوق مشهود است. اطراف این درخت در جهت شمال و غرب آن زمین های کشاورزی وجود دارد. در سمت شرق این درخت و در فاصله حدود ۴ متری از آن جاده آسفالت و راه ورودی روستا دیده می شود. از کنار این درخت و در عمق حدود ۳ متری و فاصله ۲ متری نهر باریکی عبور می کند که اهمیت زیادی در رساندن آب به این درخت کهنسال را دارد. در روی پوست یکی از تنه ها که در جهت شمال قرار گرفته است. در زمستان سال ۱۳۸۹ در اثر وقوع سیلاب، خاک اطراف درخت در قسمت غربی شسته شده و بدین منظور عملیات نجات بخشی با ساخت دیوار ساحلی انجام شد، که طبق تحقیقات انجام شده بنظر می رسد این کار برای اولین بار است که در سطح کشور انجام می شود.

 

نام درخت: چنار کهنسال شوقان سن:۳۰۰ تا ۳۵۰ سال

توصیف وضعیت اثر:

این درخت کهنسال دارای قطربرابر سینه معادل ۲۰۷ سانتی متربوده و وسعت سطح تاج پوشش آن ۳۳۷ مترمربع را شامل می گردد و سن آن۳۵۰سال تخمین زده می شود. این درخت به لحاظ شکل ظاهری تنه ستبری دارد که از درون پوسیده شده و آثار آن روی تنه درخت در ضلع شرقی و شمالی کاملاً مشهود است. این درخت کهنسال در داخل میدان اصلی شهر قرار دارد که به نام محلی پاچنار مشهور است و حدود ۶ سال قبل ساخته شده است. طبق اطلاعات محلی در گذشته آب سرچشمه شهر از کنار این درخت عبور می کرده و اطراف آن باغستان بوده است. با وجود این امروزه به دلیل توسعه شهری و رشد بافت مسکونی شوقان به شهر تبدیل شده و درخت در مرکز بافت مسکونی قرار دارد. با توجه به فضای تقریباً بزرگ میدانی که درخت در آن قرار دارد، مردم اغلب در داخل میدان و کنار آن دور هم گرد می آیند. این درخت کهنسال با توجه به قدمت زیادی که دارد توانسته است بخوبی با اقلیم منطقه سازگاری پیدا کند و بنابراین مطالعات ژنتیکی برروی این گونه درجهت اصلاح و یا تکثیرآن پیشنهاد می گردد.

 

نام درخت: شاه توت حصار سن:۱۵۰ تا ۲۰۰ سال

توصیف وضعیت اثر:

در جنوب شهر بجنورد و در منطقه ای معروف به اراضی حصار، درخت کهنسال و بسیار زیبایی از گونه شاه توت وجود دارد. این درخت به لحاظ وضعیت ظاهری از ارتفاع ۵/۰ متری تنه آن از وسط باز شده و شاخه هایش به اطراف گسترده شده اند و در بعضی نقاط به علت قطر زیاد و بزرگی تاج پوشش و در نتیجه سنگینی، شاخه ها در داخل خاک قرار گرفته اند. درخت شاه توت معمولاً رشد سالیانه کمی دارد و بر اساس محاسبات و اندازه گیری قطر درخت، می بایست حدود ۲۵۰ سال قدمت داشته باشد. با توجه به اینکه درخت شاه توت از پایه های مناسب و با قدرت رویشی بالایی بوده است توانسته رشد زیادی کند که این عامل نشان دهنده توان بسیار بالای ژنتیکی این درخت است. طبق تحقیقات محلی این درخت در باورهای آیینی مردم جایگاه خاصی دارد و به آن سید می گویند. در حال حاضر این درخت کهنسال در وضعیت مناسب و شادابی بسر می برد و میوه های درشت و سیاه رنگ به بار می آورد. قطر متوسط برابر سینه درخت ۱۶۰ سانتیمتر است و سطح تاج پوشش آن ۱۱۸ متر مربع را شامل می گردد.

 

نام درخت: داغداغان قره نوده سن: حدود ۳۰۰ تا ۴۰۰ سال

توصیف وضعیت اثر:

در فاصله حدود ۱ کیلومتری جنوب غربی روستا قره نوده و ۲۰۰ متری غرب جاده آسفالت و در زیر صخره ای سنگی، درختی کهنسال از گونه داغداغان قرار گرفته است. این درخت دارای تنه ای تقریباً استوانه ای بوده و آثار درون پوسیدگی در قسمت بن درخت مشهود است. با وجود این درخت داغداغان قره نوده این روزها شرایط مناسبی دارد و برگ های انبوه و سبز رنگ و میوه های نارنجی آن نشان از سلامتی درخت دارد. این درخت بر روی دامنه کوهی سنگی واقع شده و اطراف آن گونه زالزالک و درختان داغداغان دیگری با قطر های ۳۰ تا ۵۰ سانتی متر مشاهده می گردند. ۳ عدد از شاخه های اصلی درخت به علت درون پوسیدگی شکسته شده و آثار آنها در محل شکستگی مشخص می باشد. از آثار روی زمین و سنگ های فرو رفته در قسمت بن آن مشخص است که در اثر فرسایش و سیلاب های ناشی از شیب کوه، خاک اطراف درخت شسته شده است. قطر درخت در حدود ۱۰۷ سانتی متر است و تاج پوشش آن ۹۴ متر مربع را دربر گرفته است.

 

نام اثر: چشمه آبگرم ایوب پیغمبر (ع)

توصیف وضعیت اثر:

چشمۀ آب گرم ایوب پیغمبر، از مجموعه چشمه هایی تشکیل شده که از دل زمین می جوشد و در سطح زمین جاری می شود. دمای آب چشمه حدود ۳۶ درجه سانتیگراد است. آب چشمه در سطح به شکل یک استخر به مساحت ۴۵۹ متر مربع و عمق متوسط حدود ۵/۱ متر است. دبی طبیعی آب این چشمه ۵/۹ لیتر بر ثانیه بوده و در حال حاضر اهالی منطقه و مردمی که از خواص معدنی آن مطلع هستند جهت شنا و تفریح از آن استفاده می کنند. در فاصله ۵ متری این چشمه، چشمه آب سرد قابل شرب قرار دارد که آب آن از گوشه ضلع شمالی استخر وارد آن می گردد که به خوبی سردی آب در این قسمت احساس می شود. اطراف استخر به منظور رعایت اصول ایمنی و بهداشتی حصار کشی شده است.

 

نام اثر: چشمه آبگرم مهمانک

توصیف وضعیت اثر:

روستا مهمانک در فاصله ۶ کیلومتری جنوب غربی شهر آشخانه و مجاور جاده آسیایی قرار گرفته است. در فاصله حدود ۵/۱ کیلومتری از شرق این روستا چشمۀ آب گرمی وجود دارد. این چشمه از زیر یک کوه آهکی و از چندین نقطه خارج می شود. چشمه در محل به گرموک مشهور است و آب آن جهت مصارف کشاورزی و اغلب برای آبیاری زمین های باغی که بیشتر محصول آنها انگور است استفاده می شود. متوسط دبی طبیعی آب این چشمه در ۶ ماهه اول سال ۱۳۸۹ در حدود ۴۷ لیتر بر ثانیه است. مساحت محدوده چشمه در حدود ۵۰ متر مربع است. آب چشمه بسیار زلال و شفاف است. طبق تحقیقات محلی در گذشته آب این چشمه بیشتر بوده و همچنین مکانی که آب خارج می شده در سطحی بالاتر قرار داشته است که به علت کم آبی های چند سال اخیر که در این منطقه اتفاق افتاده سطح آب پایین رفته و از میزان آب چشمه نیز کاسته شده است. به همین دلیل اهالی محل جوشش چشمه را گودتر کرده اند تا آب آسان تر خارج شود. بر اساس بررسی های میدانی مردم معتقدند آب این چشمه شفا بخش است و برای درمان ناراحتی های پوستی و همچنین زخم از گل این چشمه استفاده می کنند. هم مردان و هم زنان در آن آبتنی (شنا) می کنند. داخل آب ماهی هایی کوچک و خاکستری رنگ مشاهده می شود. آب این چشمه برای مردم اهمیت زیادی دارد و علاوه بر جایگاه آیینی در معیشت آنها نقش بارزی دارد. آب گرم مهمانک یکی از چند چشمه آب گرم استان خراسان شمالی است که معرفی آن می تواند زمینه تحقیقات بیشتر در زمینه علوم آب و همچنین ورود علاقه مندان را به این مکان گسترش دهد.

 

نام اثر: آبشار شارشار

توصیف وضعیت اثر:

در ۲۹ کیلومتری جنوب غربی شهر شیروان روستای اسطخری قرار دارد. در بالادست روستا چشمه ای قرار دارد که آب آن در وسط آبادی جریان دارد. آب چشمه در مسیر رسیدن به داخل درۀ روستای اسطخری به پرتگاهی به ارتفاع حدود ۲۰ متر می رسد که در این محل آبشاری بسیار زیبا معروف به شارشار تشکیل می دهد. پله پرتاب های متعــدد و حوضچه های فراوان، زیبایی ریزش آب در آبشار را دو چندان کرده و تداخل درختـان، توپوگرافی کوهستانی و رودخانه ای، زیبایی خیره کننده ای به این آبشار داده است. هنگامی که آب لابه لای صخره ها می پیچد و با سرعت از دل کوه بیـــرون می جهـد، بر روی درختـــان تنومند صنوبر، بیــد و گردو ریزش می کند به علت برخورد با صخره و سنگ های بزرگ ته دره به صـــورت ابر سفیدی دیده می شود که منظره ای بسیــار جالب و دیدنی به وجود می آورد. در ســرمای زمستان نیز که این آبشــار یخ می زند منظــره چشم نواز بی مانندی را پدید می آورد که نمونه ای از نشانه های قدرت لایزال الهی است. دبی متوسط شارشار حدود ۱۵ مترمکعب در ثانیه است.

 

درخت ارس کهنسال اسطخری

توصیف وضعیت اثر: این درخت کهنسال دارای قطربرابرسینه عادل ۱۴۱ سانتی متربوده، وسعت سطح تاج پوشش آن ۲۱۰ مترمربع راشامل می گردد.سن این درخت کهنسال حدود ۸۰۰ تا ۱۰۰۰سال تخمین زده می شود. این درخت به لحاظ شکل ظاهری و با توجه به نوع گونه آن دارای تنه قطوری است و ریشه هایی پهن و گسترده در سطح خاک دارد که این ریشه ها در سطح خاک تا فاصله ۱۵ متری از بن آن مشاهده می شود. این درخت روی دامنه تپه ای در فاصله حدود ۱ کیلومتری جنوب و در داخل محوطه قبرستان این روستا قرار دارد. همچنین آبشار روستا (شارشار) در فاصله حدود ۵۰۰ متری شمال غربی آن است. خاک اطراف درخت کاملاً خشک است و طبق تحقیقات انجام شده تنها منبع دریافت آب از طریق بارندگی ها می باشد. این درخت کهنسال دارای یک تنه کشیده و تنومند می باشد که از ارتفاع حدود ۲ متری دارای چند شاخه شده و به اطراف گسترده شده اند. به لحاظ وضعیت فیزیولوژیکی در سن کهنسالی قرار داشته و تنه آن از داخل کاملاً تهی می باشد. این درخت کهنسال با توجه به قدمت زیادی که دارد و نوع گونه آن، به خوبی توانسته است با اقلیم منطقه سازگاری پیدا کند، بنابراین مطالعات ژنتیکی برروی این گونه درجهت اصلاح ویاتکثیرآن پیشنهاد می گردد.

 

درختان چنار کهنسال اسلام آباد

توصیف وضعبت اثر:

در وسط روستای اسلام آباد و در مجاور حمام این روستا ۲ درخت چنار کنار هم (فاصله ۲ متر) با قطرهای متفاوت مشاهده می گردند. قطر درخت چنار اول معادل ۱۴۵ سانتی متر و قطر درخت چنار دوم ۱۶۰ سانتیمتر در ارتفاع برابر سینه اندازه گیری شد. به نظر می رسد سن این درختان در حدود ۲۰۰ تا ۲۵۰ سال باشد و بدین لحاظ جزء درختان کهنسال محسوب می گردند. به لحاظ شکل ظاهری هر دو درخت در وضعیت کاملا” شاداب و سبز بسر می برند و آثار آتش سوزی و یا حفره ای روی تنه آنها مبنی بر درون پوسیدگی مشاهده نمی شود. همچنین این درختان از ارتفاع زیادی نیز برخوردار می باشند. از سمت جنوب این درختان و از فاصله حدود ۵ متری از آنها رودخانه روستا عبور می کند که نقش مهمی در بقای این درختان و تامین نیاز آبی آنها دارد. در سمت شمال آنها و در فاصله حدود ۳ متری بنای حمام روستا وجود دارد. طبق تحقیقات محلی قبلاً بجای این حمام، آسیاب آبی وجود داشته است که بعد از تخریب آن حمام ساخته می شود (سال ۱۳۶۳). ضمناً مسیر آب نیز به سمت آسیاب بوده و از سمت شمال درختان عبور می کرده که به علت ساختن حمام مسیر آب را تغییر می دهند و این رودخانه به شکل امروزی مشاهده می شود. این درختان کهنسال باتوجه به قدمت مناسبی که دارند ونوع گونه آنها به خوبی توانسته اند با اقلیم منطقه سازگاری پیدا کنند وجزو درختان کهنسال در ایران می باشند، بنابراین مطالعات ژنتیکی برروی آن درجهت اصلاح ویا تکثیرپیشنهاد می گردد.

چشمه بابا امان

توصیف وضعیت اثر: 

در ۱۰ کیلومتری شمال شرق بجنورد و در کنار جاده اصلی بجنورد – مشهد، گردشگاه معروف « بابا امان » واقع شده است. در پارک بابا امان و در فاصله حدود ۱۰ متری از مقبره امام زاده پارک، چشمه ای وجود دارد که در ۴ نقطه از درون تپه ای می جوشد و آب آن به استخر هایی می ریزد که با اختلاف سطح ساخته شده است تا آبشار های مصنوعی تولید کند. تعداد این استخرها ۹ عدد بوده که با اختلاف ارتفاع و در جهت شیب ساخته شده اند و آخرین آنها در مجاورت جاده می باشد. دمای آب این چشمه در حدود ۱۲ درجه سانتی گراد می باشد و مساحت چشمه اصلی در حدود ۱۴ متر مربع است. عمق متوسط آن در حدود ۲۰ سانتیمتر است. متوسط دبی طبیعی این چشمه حدود ۲۸ لیتر بر ثانیه می باشد. اهمیت این چشمه بسیار زیاد است. علت اصلی به وجود آمدن پارک بابا امان، وجود تعداد درختان بسیار زیاد از گونه های مختلف مانند چنار، افرا، صنوبر، کاج و … که آن را تبدیل به یک پارک جنگلی نموده است، بقای درختان کهنسال چنار بابا امان که در حال ثبت در فهرست آثار ملی کشور هستند و یکی از آنها قطری در حدود ۳۱۸ سانتیمتر دارد و بسیاری از عوامل دیگر که در مجموع باعث تبدیل شدن این مکان به یک منطقه نمونه گردشگری ملی شده است، همگی مدیون وجود این چشمه هستند. همچنین آب این چشمه برای مصارف شرب لوله کشی شده است.

 

درختان چنارکهنسال بش قارداش

توصیف وضعیت اثر

پارک بش قارداش در فاصله ۶ کیلومتری جنوب غربی شهر بجنورد قرار دارد که در حال حاضر تحت مدیریت شهرداری بجنورد است. در داخل این پارک و مجاور بنای مقبره یارمحمد خان شادلو (سردار مفخم) درختان چنار زیادی مشاهده می گردد. از میان این درختان ۳ پایه دارای قطر بیشتری بوده و به سبب کهنسالی دچار درون پوسیدگی شده اند. درخت چنار اول روبروی مقبره سردار قرار دارد، دارای تنه ای استوانه ای بوده و قطری معادل ۱۹۲ سانتی متر در استاندارد برابر سینه دارد و مسن ترین درخت در این پارک می باشد. به لحاظ شکل ظاهری دچار درون پوسیدگی شده است که آثار آن در قسمت بن درخت و در سمت شمال آن مشاهده می شود که توسط شهرداری با سیمان پر شده است. همچنین در ارتفاع ۲۰/۱ متری ضلع غربی تنه سوراخی به اندازه حدود ۲۰ سانتی متر دیده می شود که از این قسمت درون پوسیدگی درخت مشخص می باشد. این درخت به لحاظ شرایط ظاهری کاملاً شاداب و سبز است و دارای تاج پوشش بزرگی می باشد که شاخه های آن در سمت غربی روی استخر مجموعه پارک کشیده شده است. دور این درخت دیواری با سنگ های تزئینی مالون و به ارتفاع ۴۰ سانتیمتر ساخته اند. قدمت آن حدود ۲۵۰ سال است.درخت چنار دوم که در فاصله ۵ متری جنوب چنار اول و مجاور دیوار ایوان مقبره سردار قرار گرفته است، قطری معادل ۱۵۰ سانتیمتر دارد. این درخت به خاطر شرایط کهنسالی از وسط باز شده و تنه آن دچار خسارت شده است. به همین علت تنه آن در نمای شمالی تا ارتفاع ۲ متری با سنگ چین پر شده است. یکی از شاخه های اصلی این درخت که در سمت غربی آن قرار دارد، به علت درون پوسیدگی خشک شده ولی هنوز به تنه اصلی متصل می باشد. شاخه های دیگر این درخت سالم بوده و تاج پوشش آن را تشکیل داده اند. دور این درخت نیز دیواری با سنگ های تزئینی مالون ساخته اند. قدمت آن حدود ۲۰۰ سال است.درخت چنار سوم که در سمت ورودی پارک و در فاصله حدود ۱۶ متری از چنار اول و در سمت جنوب آن قرار دارد، به لحاظ شکل ظاهری تنه آن در سمت شمالی و جنوبی باریک و در سمت شرقی و غربی قطورتر است. قطر آن در سمت شمال و جنوب تنه حدود ۱۵۰ سانتیمتر و در سمت شرق و غرب حدود ۲۵۰ سانتیمتر می باشد. لذا قطر میانگین آن حدود ۲۰۰ سانتیمتر است. درخت فوق بعلت شرایط کهنسالی دچار درون پوسیدگی شده و تنه آن در نمای جنوبی کاملاً از بین رفته است که توسط شهرداری با سنگ چین پر شده است. این درخت از ارتفاع ۵/۲ متری ۲ شاخه می شود و آثار پوسیدگی بر روی شاخه ای که به سمت شرق کشیده شده است، مشخص می باشد. تنه این درخت در سایر جهات سالم و قدمت آن حدود ۲۵۰ سال است. این درختان کهنسال باتوجه به قدمت زیادی که دارند ونوع گونه آنها بخوبی توانسته اند با اقلیم منطقه سازگاری پیدا کنندو جوءدرختان کهنسال در ایران هستند و از همین رو انجام مطالعات ژنتیکی برروی آنها درجهت اصلاح و یا تکثیرپیشنهاد می گردد.

سرچشمه شوقان:

در فاصله حدود ۵/۱ کیلومتری از شمال غربی میدان امام خمینی شهر شوقان چشمه زیبا و معروفی به نام سرچشمه شوقان قرار دارد. این چشمه در مجاور یک کوه واقع شده و آب آن از زیر چندین نقطه از شکاف های کوه خارج می شود. دبی متوسط طی ۸ ماهه نخست سال این چشمه طبق آمار دفتر مطالعات پایه آب استان در حدود ۱۰۰ لیتر بر ثانیه است و مساحت چشمه حدود ۱۵۰ متر مربع می باشد. همچنین دمای متوسط آب در حدود ۱۶ درجه سانتیگراد است. آب این چشمه به جهت شرب داخل شهر و کشاورزی مورد استفاده می باشد. آب این چشمه برای مردم شهر شوقان بسیار مهم است. به این چشمه اعتقاد دارند و به آن نذر می کنند. طبق تحقیقات محلی این چشمه اصلی ترین چشمه منطقه بوده و علت تشکیل شهر شوقان و سکنی گزیدن اهالی در مجاور آن بوده است. آب این چشمه پس از گذر از باغات و مزارع وارد جوی های شهر شده و فضای سبز شهر را آبیاری می کند. چنار کهنسال شهر شوقان نیز که در میدان مرکزی شهر قرار دارد و در فهرست آثار طبیعی ملی کشور به ثبت رسیده است، از آب این چشمه سیراب می شود. بخشی از آب سرچشمه شوقان به مصرف نوشیدن مردم شهر شوقان می رسد. در مجموع این چشمه به دلیل برکتی که برای شهر دارد و باعث تبدیل شدن این مکان به یک منطقه گردشگری شده است، بسیار حائز اهمیت است.آثار تاریخی

شهرستان بجنورد

بنای عمارت مفخم (موزه باستان شناسی و مردم شناسی)

شماره ثبت در فهرست آثار ملی : ۹۵۲

موقعیت: بجنورد، خیابان شریعتی شمالی

 

عمارت مفخم بزرگترین و شاخص ­ترین اثر تاریخی دروۀ قاجار در استان خراسان شمالی است که در اوایل دهۀ ۱۳۰۰ هجری قمری به دستور یار محمدخان شادلو معروف به سردار مفخم، حاکم منطقه شمال خراسان، به عنوان محل سکونت وی و خانواده اش ساخته شده است. این بنای مجلل ۳۴ اتاق با دو تالار بزرگ دارد. نمای اصلی ساختمان در سمت جنوب است که سراسر آن به زیباترین وجهی با انواع فنون کاشیکاری معرق، معقلی، هفت رنگ و با طرح ها و نقوش انسانی، حیوانی، اسلیمی، ختایی و هندسی زینت یافته است. مصالح بکار رفته در بنا آجر با ملات گچ است و هر طبقه ساختمان دارای دو ایوان شمالی و جنوبی می باشد، سرتاسر بنا با کاشی های خشتی و هفت رنگ زیبا در اندازه و شکل های مختلف به رنگ های فیروزه ای، زرد، صورتی، بنفش، سفید، سبز، سرخ و سیاه کاشی کاری شده و هر ستون با طرح و نقش خاص خود زینت داده شده است. نمای بیرونی ساختمان تصاویری از دو فرشته بالدار، چهره های انسانی، نقاشی از گل و گیاه و پرنده، طبیعت و طرح های هندسی سده ۱۳ را به تماشا می گذارد. این بنای تاریخی با شماره ۹۵۲ در فهرست آثار تاریخی به ثبت رسیده است. بنای عمارت مفخم پس از مرمت و احیا به موزه بزرگ باستان شناسی و مردم شناسی استان تبدیل شده است. موزه های مردم شناسی از جمله موزه های تاریخی هستند که در آن گوشه ای از فرهنگ اقوام و ملل یک منطقه را در قالب های آداب و رسوم، مشاغل سنتی و صنایع دستی به نمایش گذاشته می شود. بخش مردم شناسی موزه از سه موضوع کلی اقوام، مشاغل و آئین ها تشکیل شده است. در ادامه محتوای هر یک از بخش های موزه مردم شناسی معرفی شده است.

آیینه خانه مفخم (موزه اسناد و نسخ خطی)

شماره ثبت در فهرست آثار ملی : ۱۱۶۷

موقعیت: بجنورد، خیابان شریعتی شمالی

 

بنای معروف به آیینه خانه یکی از یادمان های برجسته ی دوره قاجار خراسان شمالی است که در شمال شهر بجنورد، در منتهی الیه شمالی خیابان شریعتی قرار دارد. در دوره قاجار بنای آیینه خانه همراه با بناهای دیگری از جمله عمارت مفخم، کلاه فرنگی، حوضخانه و سردر، در باغ بزرگی قرار داشته و مجموعه دارالحکومه ی مفخم را تشکیل می داده است. این بنا در دهه ۱۳۰۰ هجری، همزمان با دوره حکومت ناصرالدین شاه به دستور یارمحمد خان شادلو، معروف به سردار مفخم ساخته شده و به عنوان فضای اداری و دیوانی، برای انجام دیدارهای رسمی سردار مفخم با رجال سیاسی عهد قاجار و نیز انجام مراسم تشریفات نظامی و رایزنی در باب مسائل سیاسی و اجتماعی با سران ایل شادلو و دیگر رجال سیاسی دوره قاجار مورد استفاده قرار می گرفته است. معروف است که طراحی نقشه ساختمانی آیینه خانه به دست میرزا مهدی خانشقاقی ( ممتحن الدوله) اولین مهندس معمار ایرانی که از دانشکده معماری پاریس فارغ التحصیل شده بود، انجام شده است. ساختمان آیینه خانه در دو طبقه به ابعاد تقریبی۱۱×۱۸ متر و به ارتفاع حدود ۱۰ متر ساخته شده که در مجموع ۹ اتاق دارد. یکی از اتاق های طبقه فوقانی تالاری است به ابعاد ۸×۳ متر که تمام دیوارها و سقف آن با طرح های زیبایی آیینه کاری شده و به خاطر وجود همین تالار است که این بنا را آیینه خانه نامیده اند. بنای آیینه خانه به شماره ۱۱۶۷در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده و از سال ۱۳۷۹ تاکنون به عنوان موزه ی اسناد و نسخ خطی مورد استفاده قرار می گیرد.

امامزاده محمدرضا لنگر

شماره ثبت در فهرست آثار ملی: ۵۱۵۳

موقعیت: شهرستان بجنورد، ۱ کیلومتری روستای لنگر

 

بنای امامزاده محمد رضا یکی از یادمان های مذهبی- تاریخی شهرستان بجنورد است که احتمالاً در دوره تیموری ساخته شده است. کتیبۀ بنا که اکنون مفقود شده تاریخ ساخت مقبره را ۸۷۶ هـ .ذکر می­کرده است. این بقعه بارها تعمیر شده و نمای خارجی آن در دوره قاجار کاملاً تجدید شده است. بنا از کف تا بالای گنبد دوپوش حدود ۷ متر ارتفاع دارد. پیشانی ایوان­ ها، لچکی­ ها و تمام پوستۀ خارجی گنبد با کاشی­ های فیروزه ­ای رنگ پوشش یافته است.

بنای آرامگاهی بش قارداش

شماره ثبت در فهرست آثار ملی : ۴۵۷۵

موقعیت: ۴ کیلومتری جنوب غرب بجنورد

 

بنای آرامگاهی بش­قارداش از آثار برجستۀ دورۀ قاجاری در شهرستان بجنورد است که طرح کلی پلان آن از یک گنبدخانه در وسط و دو اتاق کوچک­تر در طرفین تشکیل شده که ورودی آنها در ضلع غربی است. در جلوی هر ورودی ایوانی با قوس جناقی وجود دارد که در طرفین آن مناره­ای ساخته­ اند. سراسر نمای غربی بنا، روی ستون­ ها و نیز گنبد با کاشی ­های فیروزه ­ای و هفت رنگ تزئین شده است. این بنا آرامگاه سردار مفخم، حاکم منطقه شمال خراسان در دوره قاجار است.

کوشک باغ علی آباد

شماره ثبت در فهرست آثار ملی : ۴۹۵۳

موقعیت: شهرستان بجنورد، روستای علی آباد

 

کوشک باغ علی ­آباد بنایی است دو طبقه با پلان مستطیلی که در دورۀ قاجار در مرکز باغی ساخته شده است. این کوشک چهار ورودی در جهات اصلی دارد و طرح کلی آن در طبقه همکف شامل یک حوضخانه با سقف گنبدی در مرکز و دو اتاق در ضلع شرقی و غربی است. در زیر سقف حوضخانه رسمی بندی و کاربندی­ های زیبای گچی وجود دارد. برای رسیدن به طبقه دوم و پشت بام پلکان­هایی در بنا تعبیه شده است. مجموعه باغ و کوشک علی آباد از نمونه های معماری باغ ایرانی در استان خراسان شمالی است.

مجموعۀ سبزه میدان

شماره ثبت در فهرست آثار ملی : ۱۴۲۲۳

موقعیت: بجنورد، میدان شهید

مجموعۀ سبزه میدان متشکل از یک کاروانسرا، حمام، راسته بازار و چند قهوه ­خانه از آثار دورۀ قاجار در شهر بجنورد است. شاخص ­ترین اثر این مجموعه کاروانسرا است که طرح کلی آن از یک میانسرا و ۳۴ حجره در اطراف آن تشکیل شده است. قسمت­ های مختلف کاروانسرا از جمله لچکی قوس ­ها به شیوه آجرچینی خفته ­راسته و آجرهای قالبی برجسته تزئین شده است. بنای حمام در شمال شرقی مجموعه قرار دارد و به شیوه حمام های سنتی طراحی شده است. در این طرح پس از ورودی، رختکن وجود دارد که از طریق یک راهروی باریک به سربینه و نهایتاً گرمخانه راه پیدا می کند.

حسینیه جاجرمی

شماره ثبت در فهرست آثار ملی: ۱۱۵۱

موقعیت: بجنورد، خیابان طالقانی شرقی

 

حسینیه جاجرمی از یادمان های اواخر دورۀ قاجار در شهر بجنورد است که به استناد کتیبه موجود در سال ۱۳۲۵ هجری قمری به دست استاد غلامرضا بنا یزدی ساخته شده است.این بنا یک نمونه معماری سنتی از نوع حیاط مرکزی است که نوعی معماری درونگرا قلمداد می شود و در آن تمام درب و پنجره ها و نورگیرهای رو به حیاط باز می شوند. طرح کلی پلان بنا مربع شکل است و در ضلع شرقی و غربی از دو طبقه تشکیل شده که در مجموع حدود ۶۰۰ متر مربع مساحت دارد. ورودی حسینیه از طریق یک هشتی به حیاط مرکزی متصل شده که با دو رشته پلکان در گوشه های شمال شرقی جنوب غربی به مهتابی های طبقه فوقانی راه می یابد. سقف هشتی بنا در قسمت ورودی و تمام حجره های طبقه پایین با قوس کلیل پوشش یافته و طبقه بالا به صورت تیرپوش است.بی مختلف بنا با آرایه های معماری از قبیل آجرکاری، گچبری، مقرنس­کاری و کتیبه­ هایی تزئین شده است. قسمت بالایی دیوار ایوان شرقی یک افریز تزیینی با کتیبه به خط نستعلیق دارد که در آن گزیده ای از ترکیب بند مشهور محتشم کاشانی در مرثیه شهدای کربلا (باز این چه شورش است) گچبری شده است. این اشعار متناسب کاربری اصلی این بنا به عنوان حسینیه و محل عزاداری سوگواران سید الشهدا (ع) است. بنای اولیه حسینیه به استناد قول مالک (مرحوم حاج علی اکبر جاجرمی) در ابتدا کاربری مسکونی داشته و بعدها وقف حسینیه شده و هر ساله ماه صفر در آن عزاداری می شود. به هر حال پس از آسیب دیدن و متروک شده بنا در دهه های بعد خانوادۀ واقف آنرا به شرط حفظ و احیا و رعایت مفاد وقفنامه در اختیار اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان شمالی قرار داده اند. اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان با هدف احیا این بنای تاریخی، مطالعه، استحکام بخشی و مرمت آن را از سال ۱۳۸۴ آغاز و در آبان ماه سال ۱۳۹۰ به پایان رساند. هم اکنون حسینه جاجرمی به عنوان موزه ، بازارچه صنایع دستی و سفره خانه سنتی مورد بهره برداری قرار گرفته و در ایام محرم مراسم عزاداری در آن برگزار می گردد.

آرامگاه امامزاده محمد باقر

اسفیدان شماره ثبت در فهرست آثار ملی : ۵۹۴۲

موقعیت:شهرستان بجنورد، روستای اسفیدان

 

آرامگاه امامزاده محمد باقر اسفیدان از بقاع متبرکه شهرستان بجنورد است که بنای آن احتمالاً در دورۀ صفوی یا قاجار ساخته شده است. پلان این آرامگاه مستطیلی است و گنبدی با ساقۀ بلند سقف آن را پوشش می دهد. این بنا دو ایوان دارد: ایوان شرقی با پوشش قوسی که با مقرنس­کاری، گچبری و آیینه کاری تزئین شده و ایوان جنوبی با پوشش مسطح که به­ روی برخی تخته ­های پرواز سقف نام واقف و بانی خیر برای ساخت و مرمت بنا با مرکب خطاطی شده است. این بقعه به امامزاده محمد باقر، از اولاد امام سجاد (ع) نسبت داده می شود.

مقبـره شهدا

شماره ثبت در فهرست آثار ملی: ۹۲۴۱

موقعیت: بجنورد، خیابان ۳۲ متری شهدا

 

مقبره شهدا نمونۀ برجسته­ ای از آثار معماری دوره­ ی پهلوی اول در بجنورد است که در مرکز باغی ساخته شده است. این بنای یادبود، مدفن تعدادی از افسران رضا شاه است که در واقعه­ ی سرکوب شورش لهاک­خان که در سال ۱۳۰۴ در منطقه علم سرکشی برافراشته بود جان خود را از دست دادند. پلان مقبره شهدا متشکل از یک چهار ضلعی گنبد دار است که در هر گوشه­ ی آن مناره­ ی کوچکی وجود دارد و بدنه­ ی آن با آجرهای تراشدار تزیین شده است. این بنا با الهام از معماری قرون اولیه اسلام ساخته شده است.

نام اثر: خانۀ بانک ملی

شماره ثبت در فهرست آثار ملی : ۱۴۱۵۰

موقعیت: بجنورد، خیابان امیریه جنوبی

 

خانۀ بانک ملی یکی از خانه ­های دورۀ پهلوی در شهر بجنورد است که با تلفیق معماری سنتی و اروپایی ساخته شده است. پنجره ­ها و برخی ورودی­ های بنا با قوس کمانی پوشش یافته و بر بالای آنها قاب ­های کاشی کاری شده ­ای ایجاد شده است. پلان بنا، سقف شیروانی معروف به کلاه فرنگی، سرستون ­ها کورنتی و بسیاری ویژگی های دیگر این بنا از معماری اروپایی در سده های ۱۹- ۱۸ میلادی اقتباس شده است .

آرامگاه امامزاده سلطان سید عباس(معصوم زاده)

موقعیت: بجنورد، میدان دفاع مقدس

 

آرامگاه امامزاده سلطان سید عباس که به معصوم زاده شهرت یافته در جنوب شهر بجنورد قرار گرفته و به دلیل نوسازی­ های مکرر، تاریخ ساخت آن دقیقاً معلوم نیست. این بقعه مدفن امامزاده سلطان سید عباس، فرزند امام موسی کاظم(ع) است که در دورۀ حکومت عباسی از مدینه وارد خراسان شده و در اواخر سدۀ دوم هجری وفات یافته است.

شهرستان شیروان

غارهای هنامه

شماره ثبت در فهرست آثار ملی: ۲۲۲۱۴

موقعیت: روستای هنامه، ۱۸ کیلومتری شمال شرقی شیروان

 

غارهای هنامه از مجموعه ­ای فضاهای دستکند تشکیل شده که برای ایجاد یک روستا با موقعیت تدافعی ویژه در دل کوه کنده شده است. این مجموعه معماری دستکند شامل فضاهای متعدد مسکونی، انبار، آغل و…است که با اختلاف سطح و در سه طبقه ساخته شده­ اند. طبقه اول باره ­بند یا محل نگهداری احشام و طبقات دوم و سوم محل انبار آذوقه و اسکان مردم بوده است. به استناد مطالعۀ سفالینه­ های به دست آمده در اطراف این مجموعه و نیز مطالعات تطبیقی، غارهای هنامه در قرون ۵-۴ هجری ساخته شده و در دوره­ های بعد و به ویژه در زمان آشوب­ ها و نا امنی مورد استفاده قرار می­ گرفته است.

آرامگاه امامزاده حمزه ابن موسی الرضا (ع)

شماره ثبت در فهرست آثار ملی : ۷۰۴

موقعیت: شهر زیارت

 

آرامگاه امامزاده حمزه رضا یکی از بقاع متبرکه و اماکن تاریخ شهرستان شیروان است که در روستای زیارت قرار گرفته و به حمزه ابن موسی الکاظم، از برادران امام رضا (ع) منسوب است. این بنا پلان مستطیلی و چهار ورودی در جهات اصلی دارد.دیوارهای خارجی بنا با طاق نماهای قوسدار نماسازی شده و ایوان ورودی اصلی در ضلع جنوبی کاشی کاری شده است. تاریخ ساخت این بنا دقیقاً مشخص نیست ولی با توجه به نوع پلان، نماسازی ­ها و شیوه اجرای گنبد و طاق و قوس-ها به احتمال فراوان در دوره صفوی بنا شده و بعدها مکرراً تعمیر شده است.

چهار طـاقی تیموری

شماره ثبت در فهرست آثار ملی : ۴۸۰۸

 

موقعیت: بنای تاریخی چهار طاقی تیموری در ۶ کیلومتری شیروان واقع شده است. این مقبره به عیدخواجه یکی از سرداران تیمور منسوب است. بنای مقبره تیموری از بیرون نمای هشت ضلعی و از داخل نقشه چهار ضلعی دارد. گبند بنا از نوع دو پوش منفصل بوده که در سال های گذشته پوشش خارجی آن از بین رفته است. عناصر مختلف از جمله طاق نماهایی با پوشش جناقی و آجرچینی خفته راسته در قسمت ساقۀ گنبد نمای خارجی بنا را تزیین کرده است. داخل بنا با اندود گچ پوشیده شده که در بخش های مختلف با نقاشی های منحصر بفردی با صحنه شکارگاه و نقوش گیاهی تزیین شده است. همچنین در زیر نورگیرهای پایین گنبد یک نوار کتیبه گچبری زیبا به خط ثلث با مضمون آیاتی از سورۀ مبارکه آل عمران جلوۀ خاصی به این بنا داده است.

آرامگاه زکریـای پیغمبر (ع)

موقعیت: روستای نامانلو

مقبره امامزاده زکریا در فاصله ۷۰ کیلومتری شمال شرق شهر شیروان، در حد فاصل روستای نامانلو و منطقه گلول قرار گرفته است. به استناد روایات کهن و ادبیات شفاهی، در محل آرامگاه سر بریدۀ زکریای پیغمبر دفن شده و بدن آن بزرگوار به صورت جداگانه در فاصلۀ نزدیکی از بارگاه اصلی مدفون شده است. مردم نامانلو و روستاهای اطراف و نیز عده­ ای از سایر نقاط شهرستان در یکی از روزهای تابستان برای انجام مراسمی کهن به سوی زیارتگاه زکریا (ع) رهسپار می ­شوند و بر فراز قله و در جوار آرامگاه، برای برداشت محصول خود مراسم شکرگزاری را به جای می­آورند. در این مراسم مردم برای شکرگزاری از خوان پر نعمت و بیکران ایزدی به قربانی و نذر و نیاز می­ پردازند و بدین ترتیب یکی از کهن ­ترین و زیباترین رسوم ایرانی – اسلامی را به نمایش می­ گذارند.

حمام پیـر شهید

شماره ثبت در فهرست آثار ملی : ۸۹۴۲

موقعیت: شهرستان شیروان، روستای پیر شهید

حمام پیرشهید نمونۀ یک حمام خزینه ­ای است و از سه بخش اصلی شامل رختکن، گرمخانه و خزینه آب گرم و سرد تشکیل شده است. رختکن یک هشتی با پلان دوازده ضلعی است که از طریق یک رشته پلکان به آن دست می­ یابند. در هر ضلع رختکن طاقچه ­هایی برای قرار دادن وسایل قرار دارد. از گوشه شرقی رختکن می­توان به گرمخانه دست یافت. این قسمت نیز شامل ۶ فضای مستطیل شکل است که طول و عرض سه فضای بزرگ ۸/۴×۵/۵ متر و سه فضای کوچک تر ۸/۴×۴/۳ متر می باشد. گرمخانه در گوشۀ شرقی حمام قرار دارد و از دو فضای کوچکتر نیز به عنوان خزینه استفاده می شده است. حمام پیر شهید مانند سایر حمام های خزین ه­ای پایین ­تر از سطح زمین ساخته شده است.

شهرستان فاروج

قلعه تاریخی علی آباد

شماره ثبت در فهرست آثار ملی: ۱۲۰۸۳

موقعیت: شهرستان فاروج، روستای یام

قلعه علی ­آباد یکی از قلاعی است که در دورۀ صفوی برای ایستادگی در برابر اقوام مهاجم ساخته شده و با توجه به نا امنی منطقه همچنان تا اواخر دوره قاجار مورد استفاده بوده است. این قلعه پلان مستطیلی دارد و با برج و بارو و خندق بزرگی مستحکم سازی شده است. این قلعه دو دروازه در وسط حصار شمالی و جنوبی، چهار برج درگوشه ­ها و دو برج در وسط حصار شرقی و غربی دارد.

آرامگاه بابا و بی­ بی

شماره ثبت در فهرست آثار ملی: ۵۹۴۵

موقعیت: شهرستان فاروج، روستای استاد

 

زیارتگاه بابا و بی­بی از آثار تاریخی دوره تیموری در شهرستان فاروج است. این بنا متشکل از دو اتاق در ضلع شمالی و جنوبی و یک ایوان بزرگ با پوشش قوسی در ضلع شرقی است. در داخل هر اتاق قبری وجود دارد که بر روی آن یک صندوقچه چوبی منبت­کاری شده با نقوش گیاهی و کتیبه ­هایی به خط ثلث وجود دارد. سقف اتاقی که مرقد بابا حسین در آن قرار گرفته با گنبد رُک و عرقچینی در زیر پوشش یافته و پوستۀ خارجی گنبد روکشی از جنس ورق گالوانیزه دارد.

حمام قدیمی روستای استاد

موقعیت: شهرستان فاروج، روستای استاد

نمونه ­ای از حمام ­های دورۀ قاجار-پهلوی در شهرستان فاروج است که به صورت زیرزمینی با مصالح سنگ و ساروج ساخته شده است. طرح کلی حمام از یک راهروی ورودی، یک سربینه با پلان هشت ضلعی، گرمخانه و مخازن آب تشکیل شده است. سقف حمام پوشش گنبدی دارد و در وسط گنبدها روزنه ­ای جهت ورود نور به حمام تعبیه شده است.

مسجد جامع استاد

شماره ثبت در فهرست آثار ملی: ۱۸۷۳۹

موقعیت: شهرستان فاروج، روستای استاد

مسجد جامع استاد از آثار مذهبی-تاریخی شهرستان فاروج است که به دلیل انجام تعمیرات فراوان تاریخ دقیق ساخت آن معلوم نیست. این مسجد از نوع مساجد شبستانی ساده است و پلان آن متشکل از یک مستطیل است که در وسط آن ستون ­های چهارگوش بزرگی به قطر ۲ متر وجود دارد. این ستون ­ها در قسمت بالا به وسیلۀ قوس ­های جناقی کند که فشار حاصل از سقف را به پایه ­ها منتقل می ­کنند به هم ارتباط یافته است.

شهرستان اسفراین

شهر بلقیس

شماره ثبت در فهرست آثار ملی:۴۴۹۷

موقعیت: ۳ کیلومتری جنوب شهر اسفراین

 

شهر بلقیس بقایای شهر کهن اسفراین در خراسان شمالی است که از سده های نخستین اسلام شکل گرفته و تا پایان دوره صفوی و اوایل قاجار زندگی در آن جریان داشته و به عبارتی بیش از هزار سال تاریخ اسفراین را در دل خود جای داده است. شهر بلقیس شرایط و ویژگی های کامل یک شهر اسلامی را داراست و از بخش های مختلف شامل ارگ، شارستان و تاسیسات مختلف شهری چون بازار و مسجد و… برخوردار است. ارگ شهر بلقیس مهم ترین و شاخص ترین اثر این مجموعه باستانی است که از آن می توان به عنوان یکی از بزرگترین سازه های خشتی در ایران نام برد. این سازه بزرگ خشتی و چینه ای وسعتی حدود ۵۱۰۰۰ مترمربع دارد که زمانی ۲۹ برج در اندازه های متفاوت حفاظت از آن را به عهده داشته اند. در گرداگرد ارگ یک خندق وسیع وجود دارد که نفوذ پذیری قلعه را دشوارتر می ساخته است. در محدودۀ حصار شهر(شارستان) آثار دیگری نیز قابل مشاهده است که عبارتند از: ۱- بقعه شیخ آذری شاعر و عارف قرن نهم هجری که در قسمت شمالی شارستان شهر واقع شده است ۲- راسته بازار در بخش میانی شهر، مشتمل بر بازار و بخش های اقتصادی شهر است که مابین تپه منار در جنوب و شیخ آذری در شمال قرار گرفته است.۳- محل معروف به تپه منار«که با توجه به نوشته های مورخین، جغرافی نویسان و نیز کاوش های باستان شناختی احتمالاً محل مسجد در دوران اسلامی است » که بخش هایی از آن را باستان شناسان کاوش کرده اند. بعلاوه، دو بنای مهم دیگر هم خارج از حصار شهر بلقیس ولی در نزدیکی آن قرار دارند: یکی بنای کاروانسرای معروف به کهنه رباط در بخش شمال غربی شارستان شهر بلقیس و دیگری مجموعه ای معروف به یخدان ها که در بخش جنوب غربی شهر تاریخی اسفراین قرار دارند. کاوش های باستان شناسی در شهر بلقیس از سال ۱۳۸۶ با انجام گمانه زنی برای تعیین عرصه و حریم شهر شروع شد و تا کنون به طور مستمر ادامه داشته است. کاوش های شهر بلقیس منجر به کشف آثار فرهنگی-هنری نفیسی شامل انواع سفالینه ها و ظروف، سکه، کوره های سفالگری، بقایای مسجد و آب انبار و آثار دیگری شده است که روی هم رفته تصویر روشنی از تاریخ این شهر باستانی را ترسیم می کنند. آثار به دست آمده از شهر بلقیس در موزه بزرگ باستان شناسی استان در بجنورد به نمایش درآمده است. انجام مطالعات و کاوش های باستان شناختی منجر به معرفی شهر بلقیس و تبیین اهمیت های فرهنگی آن شده و باعث تاسیس پایگاه میراث فرهنگی شهر بلقیس در سال ۱۳۸۸ شد. از این زمان، پایگاه شهر بلقیس به موازات کاوش های باستان شناختی، به انجام فعالیت های مرمتی در بخش های مختلف شهر به ویژه مرمت ارگ و نیز مقبره شیخ آذری پرداخته و برنامه های گسترده ای برای شناسایی و معرفی این میراث ارزشمند باستانی در دستورکار دارد.

قلعۀ صعلوک

شماره ثبت در فهرست آثار ملی:

موقعیت: شهرستان اسفراین،

 

بنای تاریخی قلعه صعلوک دژی استوار بر جبهۀ جنوبی ارتفاعات سالوک است که که قدمت آن به قرون ۶-۷ هجری میرسد و در متون تاریخی مختلف از آن یاد شده است. این قلعه بر فراز یک صخره منفرد با دیواره های پرتگاهی ساخته شده که تسخیر آن را بسیار دشوار ساخته است. در داخل قلعه بقایای تاسیسات مختلف مانند انبار آذوقه و غلات، حمام، آسیاب، زندان و محل سکونت فرمانده قلعه و افراد دیگر وجود دارد که روی هم رفته مساحت قلعه را به بیش از یک هکتار می­رساند. قلعه صعلوک از نظر وسعت و موقعیتِ بسیار صعب العبور، یکی از برجسته ترین قلاع نظامی دورۀ اسلامی در شمال خراسان است.

آرامگاه امامزاده احمد بن علی موسی (ع)

شماره ثبت در فهرست آثار ملی: ۵۹۴۷

موقعیت: شهرستان اسفراین، ۷ کیلومتری جنوب روستای کوران

 

بنای امامزاده احمد بن موسی در نزدیکی روستای کوران با پلان مستطیلی به ابعاد ۲۹ متر (در امتداد شرق به غرب) و ۱۹ متر (در امتداد شمال به جنوب) ساخته شده است. این بنا از یک گنبدخانه، دو تالار یا شبستان شرقی و غربی و چهار ایوان در جهات اصلی تشکیل شده است. همچنین شش اتاق در طرفین ایوان ها و ضلع غربی گنبدخانه وجود دارد که به چله­ خانه معروفند. گنبدخانه فضای اصلی این بقعه است که در مرکز قرار گرفته و سقف آن با یک گنبد دوپوش منفصل پوشش یافته است. این بنا با مصالح آجر و ملات گچ و آهک ساخته شده ولی در قسمت پایین دیوارها تا ازاره لاشه سنگ بکار رفته که در زیر اندود گچی پنهان شده است. در برخی نقاط می ­توان در روی اندود لایه­ های قدمی ­تر نقاشی و آثار تزییناتی با تذهیب را مشاهده کرد. در برخی نقاط اندود قدیمی نیز آثاری از کتیبه­ های فارسی و عربی شامل شعر و یادگار دیده می ­شود. بررسی کتیبه­ های موجود در بنا ازجمله کتیبۀ سنگ قبرها، کتیبه روی درب های چوبی و نوشتۀ روی اندود گچی دیوارها نشان دهندۀ دورۀ صفوی است ولی دقت در جزییات معماری نشان می ­دهد ساخت بنا در تاریخ قدیمی ­تری و احتمالاً در دورۀ ایلخانی یا تیموری انجام شده است.

مقبره بابا قدرت

شماره ثبت در فهرست آثار ملی: ۱۱۰۵۲

موقعیت: شهرستان اسفراین، غرب روستای دهنه اجاق

 

آرمگاه باباقدرت به شیوۀ معماری دستکند ایجاد شده و تمام عناصر تشکیل دهندۀ آن در دل یک تپه طبیعی حفر شده است. پلان کلی بنا از سه بخش اصلی شامل یک ورودی در سمت شرق، یک تالار مستطیل شکل، یک رشته پلکان در انتهای دالان و یک گنبدخانۀ مربعی تشکیل شده است. گنبد از نوع دوپوش پیوسته و از جنس قلوه سنگ و کچ نیمکوب ساخته شده است. تمام سقف و کف بنا به صورت طبیعی رها شده و از جنس کنگلومرا است، مگر گنبدخانه که کاملاً با اندود گچ پوشش یافته و در بخش های مختلف آن تزییناتی به شکل نقوش هندسی یا آیات قرآن و احادیث با رنگ آبی نوشته شده است. ورودی بنا به شکل یک ایوان بلند با قوس نیم دایره­ ای است که با مصالح آجر و سیمان احداث شده و حدود ۵ متر عرض دارد. این ایوان در دهۀ اخیر توسط ادارۀ اوقاف و امور خیریه به بنای آرامگاه الحاق شده و در گذشته وجود نداشته است. به استناد عکس های قدیمی و نقل قول­ های افراد محلی در گذشته ورودی آرامگاه به شکل دهانۀ یک غار طبیعی و ارتفاع آن به اندازۀ قامت یک انسان بوده است. پس از ورودی یک تالار مستطیل شکل به عرض ۳۰/۴ و به طول ۴۰ متر وجود دارد که در طرفین آن طاقچه ­هایی تعبیه شده است. در سراسر دیوارۀ جنوبی تالار ۴ طاقچه و در دیوارۀ شمالی آن ۲ طاقچه ایجاد شده است. این طاقچه ها از قرار معلوم کاملاً جدید و حاصل مداخلات اداره اوقاف است و پیش از این مداخلات در واقع در بخش های مختلف دالان اصلی راهروهای فرعی وجود داشته است. ورودی بنا در ضلع شرقی تپه است که با شیب تندی به یک مسیل بزرگ منتهی می­ شود. در حاشیۀ مسیل و مظهر رشته قناتی وجود دارد که آب مورد نیاز مجاورین زیارتگاه را تأمین می­ کند. برخی پژوهشگران صاحب این قبر را «درویش حسین بن محمد و سازندۀ بقعه کوران» می­ دانند. این بنا ویژگی خاص و شاخص قابل تاریخ گذاری ندارد و فقط شاید بتوان به شیوۀ معماری گنبد دوپوش آن که تا حدی مشابه نمونه­ های دوره ایلخانی و تیموری است اشاره کرد، هرچند ممکن است سابقه احداث دالان اصلی زیارتگاه به دوره پیش از اسلام هم برسد. با وجود همه اینها از روی کتیبه ها و اشعار نوشته شده بر روی اندود دیوارهای گنبدخانه تاریخ های ۱۳۷۳ و ۱۳۷۶ هجری قمری خوانده می­ شود که بی تردید مربوط به مداخلات بعدی در بنا است که طی دوره قاجار انجام شده است. یکی از این کتیبه ها در روی طاق نمای قرینۀ ورودی گنبدخانه چنین خوانده می­ شود: مرد خداشناس که تقوا طلب کند/ خواهی سفید جامه و خواهی سیاه باش/ میرزا محمد علی بن حاج میرزا باقر…/ سنه ۱۳۷۳ هجری.

آرامگاه رشید الدین محمد بیدوازی

شماره ثبت در فهرست آثار ملی: ۲۱۹۲

موقعیت: شهرستان اسفراین، روستای بیدوار

 

شیخ رشید الدین محمد بیدوازی(م. ۸۶۶هجری) از مشایخ صوفیه و بیست و یکمین قطب سلسلۀ ذهبیه کبرویه است. به استناد متون تاریخی وی در سال ۸۷۷ هجری وفات یافته و در زادگاهش بیدواز به خاک سپرده شده است. بر مزار او یک بنای سادۀ هشت ضلعی گنبددار با سنگ لاشه و ساروج ساخته شده است. هر یک از اضلاع بنا ۵/۳ متر طول دارد و عرض کلی بنا ۴۵/۸ متر است. گنبد بنا نیمکره­ ای و از جنس آجر با کلافکشی چوبی است که از دیواره خارجی گنبد به صورت خشخاشی بیرون زده است. دیوارهای داخلی بنا با طاق نماهای ساده تزیین شده که در روی آنها یک افریز گچبری شده به خط ثلث در ارتفاع ۴/۲ متری از کف بنا گرداگرد دیوارها چرخیده و سپس یک ردیف طاق نمای دیگر با طاق قوسی و در نهایت در زیر نورگیرهای گنبد در ارتفاع ۴/۵ متری از کف بنا یک ردیف کتیبه گچ بری مشابه دیگر وجود دارد. در دیوارۀ جنوبی بقعه یک محراب کوچک با تزیینات کاربندی گچی وجود دارد. در قاب تزئینی محراب بقعه آیه ۳۹ سوره مبارکه آل عمران(فنادته الملائکه و هو قائم یصلی فی المحراب) آورده شده که از بین رفته است. کتیبه افریزها آیاتی از قرآن مجید و درود و سلام بر چهارده معصوم است و در بخشی از آن نیز صاحب قبر را محمد رشید الدین نوادۀ شیخ همام و نبیرۀ شیخ احمد غزالی صاحب تبار معرفی کرده است. ورودی بنا در ضلع غربی است ولی در اصل دو ورودی دیگر هم در ضلع شرقی و شمالی وجود داشته که امروزه مسدود شده است. در گذشته درب و ضریح این بقعه از جنس چوب گرد و به صورت زیبایی منبت کاری شده بود که هم اکنون به موزه منتقل شده است. امروزه بجای ضریح سنگ قبر و بجای درب منبت قدیمی درب چوبی ساده ­ای نصب شده است. ضریح مقبره از جنس چوب گردو و چنار به ابعاد ۱۳۰ در ۱۹۳ و ارتفاع ۱۸۰ سانتی متر دارای نقوش و کتیبه هایی به صورت منبت کاری شده است.نقوش بکار رفته اغلب اسلیمی و استفاده از گره های هندسی به شکل شمسه و اشکال هشت ضلعی است. درب مقبره نیز با همین روش منبت کاری شده است. کتیبه های ضریح به خط نسخ است و در آن نام استاد کار ذکر شده است: «عمل استاد محمد بن نظام بنده ذوالجلال و الاکرام». متن کتیبۀ دوم در حاشیه بالای ضریح حاوی اسامی جلاله و به شرح زیر است: هو الله الذی لا اله الا هو الرحمن الرحیم الملک القدوس السلام المومن المهیمن العزیز الجبار المتکبر الخالق الباری المصور الغفار القهار الوهاب الرزاق الفاتح العلیم القابض النار الباسط الخافض الرافع امعض المذل السمیع الحکیم العدیل الطیف الخبیر الحلیم العظمیم الشکور العلی الکبیر الحفیظ المقتدر الحسیب الخلیل الکریم المجیب الواسع الحلیم الودود المجید الباعث الشهید الحق الوکیل القوی الولی الحمید الحی القیوم الواحد الواجد الاحد الصمد القادر المقتدر الموخر الاول و الاخر الظاهر و الباطن و الوالی و المتعالی التواب المنعم المنعم المنقم الغفور الرحیم المالک الملک ذالجلال و الکرام المقسط الجامع الغنی المغنی المعطی المانع الظار النافع النور الهادی البدیع الباقی الوارث الرشید الصبور الستار. نمقه الضعیف محمد بن محیی سنه ۸۸۱. با توجه به اینکه نام استاد کار ضریح در کتیبه محمد بن نظام ذکر شده بایستی محمد بن محیی بانی این ضریح باشد.

آرامگاه شاهزاده محمد باغشجرد

شماره ثبت در فهرست آثار ملی: ۵۹۵۰

موقعیت: شهرستان اسفراین، روستای باغشجرد

 

بنایی است آجری با پلان مستطیلی به ابعاد ۹×۱۱ متر که در بافت مسکونی روستای باغشجرد و در نزدیکی مظهر قنات روستا قرار دارد. پلان اصلی بنا به سبک چهارطاقی است که امروزه به غیر از ورودی شرقی سایر ورودی ­ها مسدود شده و به شکل طاق نما درآمده­ اند. در ضلع شمالی بنا یک رشته پلکان تعبیه شده که دسترسی بر بام بنا را میسر می­ سازد. در طرفین ورودی نیز دو حجره وجود دارد که یکی از آنها مسدود و یکی باز است. ورودی از طریق ایوانی به عرض حدود ۳ متر به گنبدخانه راه پیدا می­ کند. ایوان بنا با قوس نیمدور پوشش داده شده و تمام فضای داخلی آن با گچ اندود شده است. بر بالای در ورودی بنا یک طاق­ نمای کوچک تعبیه شده که در طرفین آن با گچبری تصویر دو آهو نقش شده و به طور ضمنی به مفهوم «ضامن آهو» اشاره دارد. گنبدخانه فضایی است مربعی شکل به ابعاد ۲۰/۵×۲۰/۵ که به کمک چهار فیلپوش در بالا به هشت ضلعی تبدیل و بر فراز آن گنبدی استقرار یافته است. ارتفاع بنا تا زیر گنبد ۷ متر است. نمای داخلی بنا اندود شده و بر اندود گچ نقوش متنوع گیاهی، هندسی و کتیبه­ هایی به رنگ قرمز اخرایی، آبی لاجوردی، و سبز روشن نقاشی شده است. کتیبه­ ها عمدتاً شامل ادعیه و آیات قرآنی است. در قسمت بالای دیوار و بر افریز به خط ثلث بر زمینه لاجوردی «آیه الکرسی» نوشته شده و در پایین آن انواع ترنج ­های هندسی با نقوش گیاهی و ادعیه و زیارت نامه ­ها نوشته شده است. از جمله بر جرز جنوبی ورودی بنا دعای «زیارت جامعه کبیره» در چند ردیف بر روی هم در داخل نوارهای موازی افقی نوشته شده که بخش زیادی از آن در اثر اصطکاک، نصب کلید و پریز برق و سایر عوامل پاک شده است. این کتیبه نیز به خط ثلث بر زمینه لاجوردی نوشته شده و اطراف کتیبه به رنگ قرمز اخرایی قلمگیری شده است. تمام اندود گچ زیر گنبد نیز با نقوش زیبای گیاهی به رنگ های مذکور تزیین شده است. متأسفانه امروزه به دلیل رطوبت زدگی و عدم رسیدگی به بنا بخش قابل توجهی از اندود و نقاشی­ های زیبای داخل بنا فروریخته و در صورت بی توجهی در چند دهه آینده به کلی این تزیینات نابود خواهد شد. طرح کلی پلان بنا و نیز جزییات تزیین داخلی و شیوه اجرای نقوش و کتیبه­ ها با رنگ ­های طبیعی شامل آبی لاجوردی، قرمز اخرایی و … از هر نظر با بنای آرامگاه امامزاده حمزه موسی در روستای دهنۀ شیرین مشابه است. هر دوی این بناها با توجه به شیوه تزیین و نقوش و کتیبه­ ها و سبک معماری به دوره صفوی تاریخ­گذاری می­ شوند. کتیبه « آیه الکرسی» بر افریز و بخشی از «زیارت جامعه» (بسم الله الرحمن الرحیم السلام علیکم یا اهل بیت النبوه و موضع الرساله و مختلف الملائکه و مهبط الوحی و معدن الرحمه و … ) بر جرز ورودی بنا به خط ثلث نوشته شده که بخش اعظم آنها فرو ریخته یا ناخوانا شده است.

نام اثر: آرامگاه امامزاده حمزه بن موسی (دهنه شیرین)

شماره ثبت در فهرست آثار ملی: ۵۱۵۱

موقعیت: شهرستان اسفراین، روستای دهنۀ شیرین

 

طرح کلی پلان بنا بسیار ساده است که از یک گنبدخانه و ایوانی در ضلع جنوب غربی تشکیل شده است. هر یک از اضلاع گنبدخانه ۵ متر طول دارد و از داخل با گچ اندود شده و در سراسر آن نقوش گیاهی شامل نقوش اسلیمی، ختایی و ترنج هایی نقش شده که در بخش های مختلف با ادعیه و آیات قرآن تزیین شده است. در ترسیم نقوش از رنگ­ زرد، آبی، قرمز، مشکی و رنگ سفید گچ در زمینه استفاده شده است. در ایوان ورودی بخشی از نقش یک شمایل انسانی و یک آهو دیده می ­شود که شاید تمثال مبارک امام رضا و جانور در دام افتاده باشد(ضامن آهو). تنها در قسمت پیشانی و جرزهای طرفین ایوان کاشیکاری دیده می­ شود که به استناد کتیبه توسط «حاج قیوم معمار و استاد عباس بنا ساکنین سبزوار» در سال «۱۳۴۸ شمسی» ایجاد شده است. در بخش­ های مختلف داخل بنا کتیبه­ هایی شامل ادعیه و سوره ­های قرآن وجود دارد. در داخل طاق نمای شرقی در داخل یک ترنج بزرگ بخشی از دعای ختم ناد علی کبیر به خط ثلث نوشته شده است که به شرح زیر است: «ناد علیا مظهر العجایب تجده عونا لک فی النوائب کل هم و غم سینجلی بعظمتک بنبوتک یا محمد بولایتک یا علی». در مقابل این کتیبه، در تافنمای غربی ترنج دیگری نقش شده که از نظر ترکیب رنگ (نوشته زرد بر زیمنۀ آبی سیر با رنگ روغن) و نوشته با سایر کتیبه­ها فرق دارد. متن کتیبه در این ترنج عبارتست از «بلغ العلی بکماله کشف الدجی به جماله حسنت جمیع خصاله صلو علیه واله. سنه ۱۳۴۵ توحیدی». این کتیبه که در ۸۵ سال قبل نوشته شده، ظاهراً جدید ترین نوشته و تزینات در بین نقوش این بناست. علاوه بر اینها در بالاترین بخش دیوارها در امتداد افریزی در زیر رف دیوارها کتیبه­ هایی آیات قرآنی شامل بخشی از آیه ۱۳۷ سوره بقره «بسم الله الرحمن الرحیم فسیکفیکهم الله و هوالسمیع العلیم»، بخشی از سوره نصر [….افتادگی] جا فسبح بحمد ربک و استغفره ان کان توابا. در ادامه در قاب موازی دیگری سوره حمد و سپس آیه دیگری از قران شامل [….پاک شده ­گی] من تحتها الانهار خالدین فیها. تمام کتیبه ­های روی افریز به خط ثلث سفید بر روی زمینه آبی نوشته شده و دور آنها با خط مشکی قلمگیری شده است. کتیبه­ های داخل طاق نماهای شرقی و شمالی به رنگ سفید بر زمینه قرمز و طاق نمای غربی(که ترنج و کتیبه آن جدید تر است) به رنگ زرد بر زمینه آبی نوشته شده است. علاوه بر اینها قاب کاشی کاری شده پیشانی ایوان ورودی که در آن نام صاحب این بقعه «شاهزاده حمزه بن موسی» به خط نستعلق آمده، نام استادکاران را چنین ذکر کرده است« کاشی کار حاج قیوم معمار و استاد عباس بنا ساکنین سبزوار». به استناد این کتیبه احتمالاً بنا در تاریخ ۱۳۴۸ شمسی به طور اساسی مرمت شده است.

نام اثر:آرامگاه شیخ احمد ذاکر گورپانی

شماره ثبت در فهرست آثار ملی: ۵۹۰۶

موقعیت: شهرستان اسفراین، روستای گورپان

 

شیخ جمال الدین ذاکر جورفانی (گورپانی) از عرفای نامدار شهرستان اسفراین (۵۹۷-۶۶۹ هـ.ق) و از اقطاب سلسله کبرویه است. وی از شاگردان شیخ رضی الدین علی لالا بوده و طریق تصوف را از ایشان اخذ کرده است. پلان مقبره شیخ از نوع چهارضلعی گنبد دار است و با مصالح خشت و گل ساخته شده است. با توجه به نوع مصالح به کار رفته در بنا شامل خشت و گل، میزان فرسایش در اثر زیاد بوده و از همین رو در دوره ­های مختلف بازسازی شده و تاریخ دقیق ساخت آن نامعلوم است.

شهرستان جاجرم

مسجد جامع جاجرم

شماره ثبت در فهرست آثار ملی: ۱۵۸۰

موقعیت: جاجرم، خیابان ۱۵ خرداد جنوبی

 

بنای مسجد در میانه بافت تاریخی شهر جاجرم واقع شده که هنوز بخش هایی از آنها مانند ارگ کاظم خان و باغ و بنای کوشک و برخی بناهای دیگر بر جای مانده­ اند. برخی پژوهشگران بنای اولیه مسجد جامع جاجرم را به دورۀ سلجوقی نسبت می ­دهند. این مسجد از نوع مساجد شبستانی است و پلان