شهرستان راز و جرگلان

-جغرافیای سیاسی شهرستان راز و جرگلان:

شهرستان راز و جرگلان به مرکزیت شهر راز، بخش­های شمال و شمال غربی استان خراسان شمالی را به خود اختصاص داده و از شمال با کشور ترکمنستان، از شرق به شهرستان شیروان، از غرب به شهرستان مانه و سملقان و استان گلستان و از جنوب به شهرستان­های بجنورد و مانه و سملقان محدود می شود. این شهرستان با مساحت حدود ۳۱۳۸ کیلومتر مربع یک شهرو۳ بخش دارد. جمعیت شهرستان راز و جرگلان در سال ۱۳۹۲ بالغ بر ۶۵۰۰۰ نفر برآورد گردیده است.

– جغرافیای طبیعی شهرستان راز و جرگلان:

بخش وسیعی از شهرستان راز و جرگلان مناطق کوهستانی و دره‌های نه چندان عمیق است. به ­طور کلی این منطقه زمستان ­های سرد و مرطوب و تابستان ­های گرم و خشک دارد. حوضه های آبریز منطقه شامل رود سومبار، رود جرگلان و رود غلامان در شمال منطقه و حوضه آبریز رود تنگه ترکمن در جنوب محدوده شهرستان است که از نظر اقلیمی تحت تأثیر تودۀ هوایی دریای مازندران قرار دارد. رشته کوه کپه ­داغ و دره سومبار در شمال به عنوان مرزی طبیعی بین ترکمنستان و شهرستان قرار گرفته و از جنوب به ارتفاعات شهرستان بجنورد و شهرستان مانه و سملقان محدود می شود.

بر اساس پژوهشهای مقدماتی باستان­شناسی، شهرستان رازو جرگلان از دورۀ پیش از تاریخ(هزاره سوم پیش از میلاد) مسکونی بوده و به دلیل موقعیت راهبردی و منابع سرشار طبیعی اهمیت ویژه­ای داشته است. وجود محوطه­های استقراری پیش از تاریخ در حوضه رود غلامان و تپه­های مربوط به دوره تاریخی در دره راز و دره جرگلان گواه سکونت مداوم بشر در پهنۀ این شهرستان در دوران مختلف تاریخ بشری است.

– پیشینه تاریخی راز و جرگلان :

بر اساس پژوهش های مقدماتی باستان ­شناسی، شهرستان رازو جرگلان از دورۀ پیش از تاریخ(هزاره سوم پیش از میلاد) مسکونی بوده و به دلیل موقعیت راهبردی و منابع سرشار طبیعی اهمیت ویژه ­ای داشته است. وجود محوطه ­های استقراری پیش از تاریخ در حوضه رود غلامان و تپه ­های مربوط به دوره تاریخی در دره راز و دره جرگلان گواه سکونت مداوم بشر در پهنۀ این شهرستان در دوران مختلف تاریخ بشری است.

بقعه شاهزاده نبی غلامان

بنای شاهزاده نبی غلامان در ۲۰۰ متری جنوب غلامان و مشرف به آن قرار گرفته‌ است این بنا در سال ۱۳۱۸ به دستور سروان امیر عباس دیباج حاکم وقت منطقه و به دست استاد شیخ علی نوروزی و به شاگردی محمد رحمانی تجدید ساخت شد. از ساختارهای قبل از مرمت و بازسازی بنا امروزه اثری باقی نمانده و تمامی ساختار امروزی بنای امامزاده مربوط به زمان پهلوی اول است. این بنا به شکل شش ضلعی ایوان‌ دار و با مصالح عمده آجر، گچ، ملات گلی و چوب است. ایوان بنا رو به شمال قراردارد یک ورودی بنا از جهت ایوان و شمال است و ورودی دیگر بنا از جهت غربی است. بنا دارای دو سنگ نوشته یکی بر بالای سر در ورودی و دیگری در بالای سردر ایوان است که به سال تجدید ساخت و سازندگان اشاره می‌کنند. با توجه به پراکندگی تعداد زیادی قطعات کاشی و آجر لعاب‌دار گویا این مصالح نیز از جمله تزئینات بنا بوده که امروزه از بین رفته‌است. از چگونگی تزئینات بخش داخلی بنا به دلیل مرمت و پوشش یک دست گچ، شواهدی باقی نمانده است. این امامزاده در میان مردم منطقه بسیار مورد احترام است و گورستان امروزی غلامان نیز در اطراف آن شکل گرفته است.

مجموعه تاریخی راز

قدیمی‌ ترین شواهد توالی استقراری شهر راز، امروزه در مناطق شمالی آن در تپه تاریخی “بایر قلعه” و تپه “مجاورسفید” باقی مانده است. با توجه به شواهد باستان شناسی تپه بایر قلعه بخش کوچکی از یک استقرار بزرگ روستایی از قرون میانه اسلامی (قرن پنجم ه.ق تا به امروز) بوده‌است. تپه مجاور سفید نیز بخشی از استقرار گذشته راز بوده که کاربرد نظامی و حاکمیتی داشته‌ است تپه مجاور سفید در بخش شرقی تپه بایر قلعه قرارگرفته و هنوز در بخش هایی از آن شواهد دیوار و استحکامات نظامی باقی مانده است. سومین اثر این مجموعه گورستان تاریخی راز است که در بخش جنوبی بافت امروزی شهر راز قرارگرفته‌ است و با توجه به سنگ نگاره‌های قبور آن، قدمت کاربرد گورستان تا دوران صفوی به عقب بازمی‌گردد. در بخش جنوب غربی این گورستان بقایای مقبره موسوم به فخررازی قراردارد که در میان اهالی منطقه بسیار مورد احترام است. با توجه به تخریب کامل سنگ قبر این مقبره و از میان رفتن شواهد باستان‌شناسی آن، از هویت اصلی شخص مدفون در آن اطلاع دقیقی در دست نیست. چهارمین اثر این مجموعه درخت کهنسال “سرو” راز است که در بخش مرکزی بافت شهر قرار دارد این درخت با عمر تقریبی۸۰۰ سال به عنوان یک اثر طبیعی در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

ارگ تاریخی آلمادوشن

ارگ آلمادوشن در بلندترین بخش کوهی استوانه‌ ای شکل و منفرد قرار گرفته‌ است. سطح این کوه نسبتا مسطح است طول شرقی غربی این قلعه، بیش از ۱۰۰متر و عرض شمالی جنوبی آن حدود۵۰۰ متر است. در تمامی بخش‌ های سطح این کوه آوار و توده‌ های لاشه‌سنگ وجود دارد آواری که هر کدام مخروبه‌های یک بنا بوده است. در جنوبی‌ترین سطح این کوه و در نزدیکی لبه پرتگاهی آن مخروبه‌ یک بنای مستطیل شکل بزرگ وجود دارد که به نظرمی‌رسد مهمترین ساختمان این قلعه بوده است. اسم این اثر از روستای آلمادوشن که نزدیکترین روستا به آن گرفته شده‌است. این نام در زبان ترکی ” محل افتادن سیب” معنی می‌دهد. در خصوص قدمت و تاریخچه اثر می‌توان گفت، ارگ آلمادوشن یک قلعه نظامی است که از دوران اشکانی تا قرون میانه اسلامی یعنی قرون ۶ و ۷ هجری قمری کاربرد داشته‌است. ارگ آلمادوشن با توجه به موقعیت و ویژگی طبیعی از جهت نظامی در یک سیر ۱۵۰۰ ساله یعنی از دوران‌ های اشکانی تا قرون میانه اسلامی حائز اهمیت بوده است.

تپه ارگ بالا

قلعه ارگ بالا بر بلندای بخشی مسطح از یک کوه با جهت شمال غربی- جنوب شرقی قرار گرفته است. طول شرقی غربی این محدوده ۳۰۰ متر و عرض شمالی جنوبی آن حدود ۲۰۰ متر است. استحکامات و ساختارهای قلعه تماما در بخش جنوبی آن است در سایر بخش‌های قلعه دیواره کوه عمودی است و صعود به آن ندارد. طول بارو که تمامی بخش‌های جنوبی محدوده را می‌پوشاند و مانع دسترسی ساده به داخل قلعه می‌شود حدود ۱۵۰ متر در جهت شمال شرقی- جنوب غربی است. تعداد برج‌ هایی که در مسیر این بارو وجود داشته ۵ عدد و نیم دایره‌ ای شکل بوده‌ است. در خصوص تاریخچه این اثر با توجه به ساختارهای تخریب شده و همچنین با توجه به تعداد زیادی قطعات خمره شکسته در سطح محوطه، می‌ توان گفت این اثر یک قلعه نظامی بزرگ از دوران اشکانی منطقه است. قلعه ارگ بالا با توجه به وسعت و موقعیتی که در آن قرار گرفته است از جمله مهم ترین قلعه‌های نظامی منطقه شمال خراسان است.

محوطه تاریخی راستقان

این اثر یک محوطه بزرگ استقرار روستایی از دوران‌های اسلامی میانه یعنی قرون ۶ تا ۸ هجری قمری در نزدیکی روستای راستقان است. طول شمالی جنوبی این محوطه حدود ۲۵۰ متر است که وسعت آن از بخش‌های داخلی دره در حاشیه رودخانه شروع و تا ارتفاعات بالادست دره ادامه می‌ یابد و عرض شرقی‌ غربی محوطه حدود ۱۵۰ متر است. قرارگرفتن بقایای یک ارگ نظامی در ۱۰۰ متری شرق این محوطه و یک گورستان بزرگ در فاصله ۳۰۰ متری جنوب این محوطه که هر سه همپوشانی زمانی دارند، از نشانه‌ ها و شواهد وجود یک مجموعه استقراری کامل از قرون میانه اسلامی در این محل است. وجود این محوطه در کنار دیگر آثار ذکر شده اهمیت مطالعه و بررسی باستان شناسی منطقه را دو چندان می‌ کند.

بقعه سید بزرگ

بقعه سید بزرگ یکی از بناهای آرامگاهی منطقه با ویژگی معماری محلی است که در ۵۰۰ متری شرق روستای مرزی پرسه‌سو قرارگرفته است. با توجه به ویژگی‌های معماری، بنا مربوط به دوره تیموری است و در دوره صفوی و قاجار نیز مرمت شده است. ساختمان و پلان بقعه عبارت است از بنای چهار ضلعی شکل گنبددار. ساختمان بقعه بر سطح یک سکوی مستطیل شکل با مصالح سنگ و ملاط گل، قرارگرفته است ابعاد این سکو ۱۰×۱۸ متر است که امروزه بخش عمده‌ای از آن با ملات سیمان پوشانده شده و دو ورودی یکی در جهت غرب با هفت پله و یکی در جهت جنوب با سه پله برای دسترسی به سطح سکو ایجادشده است. پلان اصلی بنا شامل یک ایوان بزرگ در سمت شرق و یک گنبد خانه مربع شکل است که علاوه بر ورودی ایوان از سه جهت اصلی دیگر نیز دارای ورودی است به نظر می‌ رسد بنا قبلاً چهار طاق گنبد داری بوده که بعداَ ایوان هم به آن الحاق شده است.