موزه ها

بنای عمارت مفخم

معرفی مجموعه فرهنگی-تاریخی مفخم بجنورد

بنای عمارت مفخم

شماره ثبت در فهرست آثار ملی : ۹۵۲  

 موقعیت: بجنورد، خیابان شریعتی شمالی

عمارت مفخم بزرگترین و شاخص ­ترین اثر تاریخی دروۀ قاجار در استان خراسان شمالی است که در اوایل دهۀ ۱۳۰۰ هجری قمری بدستور یار محمدخان شادلو معروف به سردار مفخم، حاکم منطقه شمال خراسان، به عنوان محل سکونت وی و خانواده­ اش ساخته شده است. این بنای مجلل ۳۴ اتاق با دو تالار بزرگ دارد. نمای اصلی ساختمان در سمت جنوب است که سراسر آن به زیباترین وجهی با انواع فنون کاشیکاری معرق، معقلی، هفت رنگ و با طرح ­ها و نقوش انسانی، حیوانی، اسلیمی، ختایی و هندسی زینت یافته است. مصالح بکار رفته در بنا آجر با ملات گچ است و هر طبقه ساختمان دارای دو ایوان شمالی و جنوبی می باشد، سرتاسر بنا با کاشی های خشتی و هفت رنگ زیبا در اندازه و شکل های مختلف به رنگ های فیروزه ای، زرد، صورتی، بنفش، سفید، سبز، سرخ و سیاه کاشی کاری شده و هر ستون با طرح و نقش خاص خود زینت داده شده است. نمای بیرونی ساختمان تصاویری از دو فرشته بالدار، چهره های انسانی، نقاشی از گل و گیاه و پرنده، طبیعت و طرح های هندسی سده ۱۳ را به تماشا می گذارد. این بنای تاریخی با شماره ۹۵۲ در فهرست آثار تاریخی به ثبت رسیده است. بنای عمارت مفخم پس از مرمت و احیا به موزه بزرگ باستان شناسی و مردم شناسی استان تبدیل شده است.

موزه های مردم شناسی از جمله موزه های تاریخی هستند که در آن گوشه ای از فرهنگ اقوام و ملل یک منطقه را در قالب های آداب و رسوم، مشاغل سنتی و صنایع دستی به نمایش گذاشته می شود. بخش مردم شناسی موزه از سه موضوع کلی اقوام، مشاغل و آئین ها تشکیل شده است. در ادامه محتوای هر یک از بخش های موزه مردم شناسی معرفی شده است.

آیینه خانه مفخم

شماره ثبت در فهرست آثار ملی : ۱۱۶۷

موقعیت: بجنورد، خیابان شریعتی شمالی

بنای معروف به آیینه خانه یکی از یادمان های برجسته ی دوره قاجار خراسان شمالی است که در شمال شهر بجنورد، در منتهی الیه شمالی خیابان شریعتی قرار دارد. در دوره قاجار بنای آیینه خانه همراه با بناهای دیگری از جمله عمارت مفخم، کلاه فرنگی، حوضخانه و سردر، در باغ بزرگی قرار داشته و مجموعه دارالحکومه ی مفخم را تشکیل می داده است. این بنا در دهه ۱۳۰۰ هجری، همزمان با دوره حکومت ناصرالدین شاه به دستور یارمحمد خان شادلو، معروف به سردار مفخم ساخته شده و به عنوان فضای اداری و دیوانی، برای انجام دیدارهای رسمی سردار مفخم با رجال سیاسی عهد قاجار و نیز انجام مراسم تشریفات نظامی و رایزنی در باب مسائل سیاسی و اجتماعی با سران ایل شادلو و دیگر رجال سیاسی دوره قاجار مورد استفاده قرار می گرفته است.

معروف است که طراحی نقشه ساختمانی آیینه خانه به دست میرزا مهدی خانشقاقی ( ممتحن الدوله) اولین مهندس معمار ایرانی که از دانشکده معماری پاریس فارغ التحصیل شده بود، انجام شده است. ساختمان آیینه خانه در دو طبقه به ابعاد تقریبی۱۱×۱۸ متر و به ارتفاع حدود ۱۰ متر ساخته شده که در مجموع ۹ اتاق دارد. یکی از اتاق های طبقه فوقانی تالاری است به ابعاد ۸×۳ متر که تمام دیوارها و سقف آن با طرح های زیبایی آیینه کاری شده و به خاطر وجود همین تالار است که این بنا را آیینه خانه نامیده اند. بنای آیینه خانه به شماره ۱۱۶۷در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده و از سال ۱۳۷۹ تاکنون به عنوان موزه ی اسناد و نسخ خطی مورد استفاده قرار می گیرد.

ویژگی های معماری بنا

بنای آیینه خانه یک ساختمان دو طبقه است که نمای اصلی آن در ضلع شمالی به طور کامل کاشی کاری شده و نمونه ی بارز هنر قاجاری است. این بنا سه در ورودی دارد: ورودی بزرگتر در ضلع شمالی و دو ورودی کوچکتر در ضلع های شرقی و غربی قرار دارند. هر سه ورودی به یک راهروی شرقی- غربی متصل می شود که در یک طرف آن ۴ اتاق و در طرف دیگر چند حجره و نیز دو رشته پلکان در منتهی الیه شرقی و غربی وجود دارد که به طبقه فوقانی راه پیدا می کند. ورودی اصلی بنا در وسط ضلع شمالی حدود ۲۲۰ سانتی متر عرض دارد و سقف آن با قوس کلیل پوشش یافته است. در دو سوی این ورودی چهار نیم ستون به قطر حدود ۱۰۵ سانتی متر و ارتفاع بیش از ۱۰ متر وجود دارد که تمام بدنه آنها با کاشی های فیروزه ای، لاجوردی و نیز کاشی های سیاه و سفید و زرد پوشیده شده است. دو نیم ستون وسطی که درست در طرفین ورودی قرا گرفته بلندترند و بر بدنه هر یک دوازده بار نام محمد(ص) به خط کوفی معقلی با کاشی های زرد و سیاه رنگ نقش شده است. نیم ستون های جانبی کوتاهترند و تمام بدنه ی آنها با کاشی های موزاییک و طرح های هندسی زیبا آراسته شده است. در حد فاصل نیم ستون های طرفین ورودی، دو طاق نمای نسبتاً عمیق وجود دارد که با کاشی های هفت رنگ و موزاییک، نمای سازی شده است. بر قاب روی این طاق نماها نقوش اسلیمی و یک ترنج هندسی نقش شده که در وسط آن نقش شیری که گاوی را از پای در آورده تصویر شده است. در تمام نقوش مذکور که بر کاشی های هفت رنگ نقش شده و نیز نقوش بخش های دیگر، غلبه با رنگ زرد است. در دو سوی ورودی بنا در همین ضلع نقش دو سرباز مسلح قاجار دیده می شود که به طور نمادین همچون دو نگهبان همیشه بیدار با چشمانی گشاده پیوسته ورود و خروج به این ساختمان را کنترل می کنند و این سنتی است که از ایران باستان به دوره قاجار رسیده است. بر بالای ورودی اصلی پنجره بزرگ تالار آیینه قرار دارد که با قوس جناقی پوشش یافته و تمام بخش های آن با نقش ترنج ها و شمسه ها توام با نقوش گیاهی و پیچک ها زینت یافته است. بر بالای این پنجره یک شمسه بزرگ وجود دارد که زمانی نقش شیر و خورشید به عنوان نماد سلطنتی ایران بر آن نقش شده بود و پس از تخریب، جای خود را به نقوش اسلیمی بخشیده است. ظاهراً در بالای این بخش و در روی افریز کتیبه هایی وجود داشته که قلمرو زیر نفوذ سردار مفخم از منطقه استرآباد و نردین گرفته تا اسفراین، جوین، سبزوار، جاجرم و بجنورد را معرفی می کرده است. این کتیبه ها در دوره ی رضا شاه پهلوی تخریب شده و کاشی های فعلی به جای آن نصب شده است. در بالای افریز و در بین دو مناره بزرگ، یک قاب کاشی کاری شده نیم دایره ای وجود دارد که درآن نقش نبرد شیر و اژدها به عنوان نماد خیر و شر در داخل یک شمسه به چشم می خورد و در طرفین این صحنه دو سرباز مسلح، زانو زده و تفنگ خود را به سمت صحنه نبرد شیر و اژدها نشانه رفته اند. در حد فاصل ستون های بزرگ و کوچک نیز قاب نیمدایره کوچک تری وجود دارد که با نقوش اسلیمی و پیچک ها تزیین شده است. در مجموع پلان، نماسازی، جزئیات معماری و کاشی کاری بنای آیینه خانه نمونه ی بارز هنر معماری دوره قاجار قلمداد می شود. سقف آیینه خانه در اصل همانند بنای عمارت پوشش سفالی داشته که در تعمیرات دوره های بعد برداشته شده و با ورق گالوانیزه جایگزین شده است.

تالار آیینه

تالار آیینه که محور اصلی این ساختمان است در طبقه دوم قرار گرفته و از طریق دو رشته پلکان انتهای شرقی و غربی راهروی طبقه اول قابل دسترسی است. این اتاق، سه در از جنس چوب صندل دارد که با استخوان ترصیع شده اند. در ازاره ی تالار سنگ مرمر مرغوب بکار رفته و بلافاصله از بالای آن آیینه کاری شروع شده و تمام بدنه و سقف تالار را دربرگرفته است. در این آیینه کاری ها ۱۷ طرح مختلف شامل طرح های زیبای هندسی و گیاهی، طرح چهل چراغی که در وسط تالار آویخته بوده و نیز نمای بیرونی آیینه خانه به طرز استادانه ای اجرا شده است. گرداگرد بخش فوقانی دیوارها، در قسمت قرنیز ردیفی از عکس های قدیمی شامل عکس ۱۳۴ تن از رجال سیاسی و شخصیت های برجسته دوره صفوی و قاجار در زیر قاب های شیشه ای نصب شده است. علاوه بر اینها ۱۳ قاب خوشنویسی شده به خط نستعلیق و شکسته نستعلیق به طرز مشابهی بر روی دیوار ضلع جنوبی تالار نصب شده بود که پس از انجام عملیات مرمت از جای خود برداشته شده و اکنون در گنجینه ی موزه نگهداری می شود. در این قاب ها آیاتی از قرآن کریم به طرز زیبایی نوشته و تذهیب شده که در یک نمونه امضای کاتب با عبارت «راقم عبدالعلی ۱۲۲۶ هجری قمری» قابل تشخیص است. نام ساختمان آیینه خانه برگرفته از همین تالار آیینه است .

۱.بنای عمارت مفخم (موزه باستان شناسی و مردم شناسی)

شماره ثبت در فهرست آثار ملی : ۹۵۲  

 موقعیت: بجنورد، خیابان شریعتی شمالی

موزه های مردم شناسی از جمله موزه های تاریخی هستند که در آن گوشه ای از فرهنگ اقوام و ملل یک منطقه را در قالب های آداب و رسوم، مشاغل سنتی و صنایع دستی به نمایش گذاشته می شود. بخش مردم شناسی موزه از سه موضوع کلی اقوام، مشاغل و آئین ها تشکیل شده است. در ادامه محتوای هر یک از بخش های موزه مردم شناسی معرفی شده است.

زندگی روستایی

زندگی در هر منطقه ای با توجه به شرایط اقلیمی و باورها و اعتقادات از تنوع و تبلور خاص برخوردار است که در قالب زندگی عشایری، روستایی و شهری قرار می گیرد. در این غرفه سعی شده است که با توجه به شرایط فوق اشیاء و وسایل زندگی مرتبط با یک زندگی روستایی به نمایش درآید.

پوشاک

درآغاز شکل گیری اجتماعات بشری در جامعه های پیشین، پوشاک فقط جنبه حفاظتی داشته و برای حفظ نمودن بدن انسان در برابر عوامل طبیعی و اقلیمی به کار می رفته است با توسعه فعالیت های اجتماعی و فرهنگی و شکل گیری باورها و عقاید در جوامع، پوشاک ارزش های نمادین به خود گرفته در نتیجه این ارزشها نقش مهم و برجسته ای در حفظ هویت اجتماعی و فرهنگی مردم جامعه ایفا کرده است. در این غرفه پوشاک اقوام محلی شامل فارس (تات)، کرمانج، ترک و ترکمن در قالب مجسمه های ساخته شده بر اساس مشخصات ظاهری همان قومیت به نمایش در آمده است.

موسیقی مقامی

موسیقی از آغاز پیدایش هر قومی، همراه آن قوم بوجود آمده است و بخش جدایی ناپذیری از هر فرهنگ راشکل می دهد که بر اساس باورها، اعتقادات و آداب و رسوم قومیت ها، متفاوت از یکدیگر است و در رنج و شادی ها همراه، همدل و همراز بوده است. آلات موسیقی در سطح استان ار تنوع چشمگیری برخوردار است و دراین غرفه نمونه هایی از انواع آلات موسیقی همچون دوتار، کمانچه، قوشمه، دهل، سرنا و دایره به نمایش درآمده است.

طب سنتی

طب سنتی با توجه به نقشی که در سلامتی جسم و روان انسان داشته، از دیرباز در زندگی بشر وجود داشته و تبلور و تکامل آن را در حرفه عطاری می توان مشاهده نمود. در واقع عطارها نقش طبیب و عطاری ها نقش داروخانه امروزین را داشتند. خراسان شمالی به دلیل قرار گرفتن در یک منطقه کوهستانی و منطقه بیابانی دارای پوشش گیاهی منحصر به فرد. این پوشش گیاهی باعث شده که یکی از غنی ترین مناطق در زمینه گیاهان داروئی باشد. همچنین این منطقه درساخت انواع شربت ها، ادویه جات و عرقیات توانایی بالایی دارد.

صنایع دستی

صنایع دستی روایتگر باورهای اقوام ساکن در خراسان شمالی است که در بافته های داری همچون گلیم، چاروق، البسه محلی، نمد مالی، نساجی سنتی و … تبلور یافته و در حقیقت هویت تاریخی و فرهنگی ایشان را بیان می کند. در غرفه صنایع دستی نمونۀ هنرهای سنتی و صنایع دستی استان معرفی شده است.

چاروق دوزی

چاروق به نوعی پای افزار و کفش اطلاق می شود که از چرم ( معمولاً به رنگ قرمز) تهیه شده و  پس از پوشیدن با ریسمان های ضخیم و بلندی به دور پا محکم می شود. چاروق دارای نوکی برگشته است که با نخ های الوان بر روی آن زینت می شود. در گروه پاپوش های سنتی این منطقه نوعی دمپایی زنانه به رنگ سبز فیروزه ای نیز وجود داشته که به نام «کُمُخت»(komokht)  مشهور بوده است و نوع دیگری از دمپایی سنتی نیز که کاری تلفیقی از سنت و تکنیک امروزی است تحت عنوان«گرجی»(gorjee) تولید می شود.

نساجی سنتی

چادرشب پارچه ایست با طرح ها و نقش هایی مختلف ( چهارخانه و راهدار) که بر روی دستگاه نساجی ۲ ورودی و ۴ ورودی بافته می شود  و دارای عرض متغییر (۴۰-۵۰) سانتیمتر است که با حرکت وردها و جابجایی پدال ها بوسیله پاها و ایجاد دهانه کار و عبور ماکو بافته می شود. خراسان شمالی به عنوان یکی از  خاستگاه های این هنر و سایر تولیدات نساجی سنتی (حوله، دستمال و سفره) مطرح می باشد. چادرشب در کارگاه های خانگی تولید می شود و معمولاً این هنر در یک خانواده از مادر به دختر به ارث می رسد و دختران در کنار مادران پارچه بافی می کنند.

نمد مالی

نمد مالی از جمله مشاغل سنتی در تمام منطقه خراسان شمالی بوده است که با کاهش تقاضا در این رشته، از رونق آن کاسته شده و بصورت محدود و با هدف صنایع دستی تزیینی تولید می شود. مواد اولیه حرفۀ نمدمالی پشم حیوانات اهلی چهارپا (گوسفند و شتر) است که از متراکم نمودن توده های پشم و کرک در شرایط مناسب و با ورز دادن پشم ساخته می شود. از محصولات و فرآورده های نمدی می توان زیرانداز نمدی، کلاه نمدی و پوشش چوپانان موسوم به نمدچوخه که به صورت پالتو است را نام برد.

سفره های آیینی

در همه جشن ها و آیین ها، در جامعه ابتدائی یا متمدن، خوردن و آشامیدن بخشی از آداب و رسوم جمع را تشکیل می دهد که اغلب در قالب سفره های آیینی تبلور پیدا می کند. برخی از سفره های آیینی معمولاً جنبه رسمی داشته و در زمانهای خاص و در اکثر نقاط ایران برپا می گردد. از مهمترین سفره های آیینی می توان به سفره های ملی ( هفت سین)، سفره های گذار( سفره آق قیون) و سفره های نذر اشاره کرد.

موزه باستان شناسی

موزه باستان شناسی خراسان شمالی که در طبقه فوقانی بنای عمارت مفخم قرار گرفته دارای ۵ بخش اصلی می باشد که متناسب با تقسیم بندی ادوار فرهنگی و گاهنگاری معیار باستان شناختی تحت عنوان بخش پیش از تاریخ، بخش تاریخی، بخش اسلامی، بخش سکه و مهر و بخش مرکز سفال ساماندهی و معرفی شده است. همچنین تالار جنوبی بنا که بزرگترین و اصلی ترین اتاق عمارت مفخم است تحت عنوان تالار همایش جهت برپائی نشست ها، ویدئوکنفرانس ها و گردهمائی ها تجهیز گردیده است. این موزه با دارا بودن شاخص ترین بقایا و آثار برجا مانده از دوره های مختلف باستان شناسی منطقه پذیرای بازدیدگنندگان و علاقمندان به فرهنگ غنی استان خراسان شمالی است.

بخش پیش از تاریخ

این دوران از ابتدا زندگی بشر تا پیش از اختراع خط و نوشتار( هزاره چهارم قبل از میلاد مسیح) را در بر می گیرد. در خراسان شمالی پژوهش های اندکی برای شناخت دوران پیش از تاریخ انجام شده اما با توجه به نتایج اندک بررسی ها و کاوشهای انجام شده ، از جمله تپه های این استان می توان به تپه یام فاروج، تپه دوین، تپه ارگ نادری شیروان، تپه قلعه خان، تپه شهر آوا در مانه و سملقان، تپه حیدران، تپه پهلوان جاجرم، تپه دره امین آباد، تپه قمری اسفراین اشاره نمود. با انجام کاوشهای باستان شناختی تپه قلعه خان در سال ۱۳۸۵ مدارک بسیاری در خصوص حضور گسترده جوامع انسانی پیش از تاریخ در منطقه دشت سملقان بدست آمده که تعدادی از یافته های باستانشناسی آن از جمله  بقایای تدفینی انسانهای پیش از تاریخ و ظروف سفالین مربوط به این دوره در منتهی الیه ضلع شرقی بنا  در معرض نمایش است.

بخش تاریخی

در متون و کتب، دوران تاریخی اصطلاحاً به دوران پس از کشف خط و نگارش در زندگی بشر اطلاق می شود که این اتفاق در میان رودان(بین النهرین یا عراق امروزی) و ایران در اواخر هزاره چهارم پ.م (۳۱۰۰ سال پیش از میلاد حضرت مسیح(ع)به وقوع پیوست  و در روند مطالعات باستان شناسی ایران منظور از دوران تاریخی، زمانی از ظهور شاهنشاهی ماد( قرن ۷ پ.م) تا پایان شاهنشاهی ساسانیان ( قرن ۷ میلادی) است. از این دوره ها بویژه دوران اشکانی و ساسانی در منطقه شمال خراسان آثار و ابنیه زیادی بجا مانده که نشانگر اهمیت این منطقه در دوره های ذکر شده است، قلعه صعلوک و منطقه توی اسفراین، قلعه ارگ بالا و ارگ آلمادوشن بجنورد، تپه یام و محوطه ویرانشهر فاروج، ارگ تاریخی قلعه خان و بنای تاریخی اسپاخو در مانه و سملقان، تپه بردبلند و محوطه حوض خرگوش جاجرم از جمله مهمترین آثار دوران تاریخی استان هستند. بخش تاریخی که در ضلع شرقی تالار همایش قرار دارد ظروف سفالی و اشیاء مختلف فلزی مربوط به این دوران را که اکثرا از کاوشهای باستان شناسی قلعه خان بدست آمده اند به نمایش گذاشته است.

بخش اسلامی

دوران اسلامی از آغاز فتح ایران توسط مسلمانان و ورود اسلام به ایران آغاز می گردد و به سه مرحله قرون اولیه اسلام ( سده ۱ تا ۵ هجری قمری)، قرون میانه اسلامی(سده ۶ تا ۹ هجری قمری )و قرون متاخر اسلامی ( سده های ۱۰ تا پایان حکومت قاجار) تقسیم می شود. در بخش اسلامی موزه نیز آثار و اشیاء این دوران در سه اتاق مجزای شرقی، مرکزی و غربی درضلع شمالی بنای عمارت ساماندهی شده است، آثار چوبی نفیس همچون ضریح( صندوق)و چهار لنگه درب متعلق به بنای آرامگاه شیخ رشید الدین محمد بیدوازی مربوط به دوران تیموری( ۸۷۰ه.ق)،درب چوبی نفیس مقبره بش قارداش با قدمت قاجاری، ظروف سفالین لعابدار زیبا و خمره های بزرگ سفالین، صراحی برنجی مرصع کاری شده زیبای دوره سلجوقی از جمله مهمترین اشیاء به نمایش در آمده اسلامی در این بخش  است.

بخش سکه و مهر

با توجه به اهمیتی که سکه در امر مطالعات تاریخ تمدن هر کشور و منطقه دارد دراین موزه قسمت جداگانه ای در ضلع جنوبی بنا برای نمایش سکه های ارزشمند اختصاص داده شده است. مهمترین سکه های این بخش به دوران ساسانی و اوایل اسلام در منطقه شمال خراسان تعلق داردکه عمدتا از حفاری های باستان شناسی منطقه  بدست آمده و تعدادی هم به اموال بازیافته، اهدایی و یا حاصل ازکشفیات اتفاقی است که به معرض نمایش گذاشته شده است .

۲.آیینه خانه مفخم (موزه اسناد و نسخ خطی)

شماره ثبت در فهرست آثار ملی : ۱۱۶۷

موقعیت: بجنورد، خیابان شریعتی شمالی

بنای معروف به آیینه خانه یکی از یادمانهای برجسته ی دوره قاجار خراسان شمالی است که در شمال شهر بجنورد، در منتهی الیه شمالی خیابان شریعتی قرار دارد. در دوره قاجار بنای آیینه خانه همراه با بناهای دیگری از جمله عمارت مفخم، کلاه فرنگی، حوضخانه و سردر، در باغ بزرگی قرار داشته و مجموعه دارالحکومه ی مفخم را تشکیل می داده است. این بنا در دهه ۱۳۰۰ هجری، همزمان با دوره حکومت ناصرالدین شاه به دستور یارمحمد خان شادلو، معروف به سردار مفخم ساخته شده و به عنوان فضای اداری و دیوانی، برای انجام دیدارهای رسمی سردار مفخم با رجال سیاسی عهد قاجار و نیز انجام مراسم تشریفات نظامی و رایزنی در باب مسائل سیاسی و اجتماعی با سران ایل شادلو و دیگر رجال سیاسی دوره قاجار مورد استفاده قرار می گرفته است.

معروف است که طراحی نقشه ساختمانی آیینه خانه به دست میرزا مهدی خانشقاقی ( ممتحن الدوله) اولین مهندس معمار ایرانی که از دانشکده معماری پاریس فارغ التحصیل شده بود، انجام شده است. ساختمان آیینه خانه در دو طبقه به ابعاد تقریبی۱۱×۱۸ متر و به ارتفاع حدود ۱۰ متر ساخته شده که در مجموع ۹ اتاق دارد. یکی از اتاقهای طبقه فوقانی تالاری است به ابعاد ۸×۳ متر که تمام دیوارها و سقف آن با طرحهای زیبایی آیینه کاری شده و به خاطر وجود همین تالار است که این بنا را آیینه خانه نامیده اند. بنای آیینه خانه به شماره ۱۱۶۷در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده و از سال ۱۳۷۹ تاکنون به عنوان موزه ی اسناد و نسخ خطی مورد استفاده قرار می گیرد.

۳.حمام قدیمی جاجرم(موزه گرمابه و تاریخ شهر جاجرم)

موقعیت: جاجرم، خیابان ۱۵ خرداد

   حمام خزینه ای جاجرم  با ۷۰۰ مترمربع مساحت در دل بافت تاریخی شهر و در کنار بقایای ارگ قدیم شهر معروف به نارین قلعه و مسجد جامع تاریخی شهر قرار گرفته و به دورۀ متاخر اسلامی تعلق دارد. ورودی حمام از طریق یک سردر و ۵پله به رخت کن حمام راه می یابد که خود با یک دالان ارتباطی موسوم به میاندر به گرمخانه متصل می شود. میاندر دالان موربی است که نوعی فضای گذر برای دستیابی از فضای گرم و مرطوب گرمخانه به سرد و خشک تر رخت کن است. سایر بخشها خزینه و چند اتاقک با سقف گنبدی را تشکیل می دهد. در مجموع، این حمام از پنج قسمت شامل سه قسمت درونی ودو قسمت بیرونی تشکیل شده است. قسمت های درونی حمام عبارتند از رخت کن یا سربینه، گرمخانه، خزینه و آب انبار. قسمتهای بیرونی نیز شامل گلخن، منبع آب گرم و سرد و مخزن سوخت است. این بنا بدلیل ویژگیهای شاخص فرهنگی و تاریخی در سال ۱۳۸۶ به شماره ۲۲۲۱۲ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است. مطالعات و مرمت حمام تاریخی جاجرم از سال ۱۳۸۶ آغاز شده و در ۱۳۹۰ به عنوان موزه تاریخ شهر به بهره برداری رسیده است.

موزه گرمابه و تاریخ شهر جاجرم شامل هشت غرفه است که در هریک گوشه ای از آداب و رسوم و تاریخ و فرهنگ مردم منطقه به نمایش در آمده است. غرفه های موزه عبارتند از غرفه استاد حمامی و غرفه پوشاک در قسمت سربینه، غرفه های دلاکی، عطاری و باستان شناسی در گرمخانه، غرفه محرم برای معرفی آیین نخل گردانی و غرفه معرفی مشاهیر و نیز غرفه معرفی صنایع دستی شهرستان جاجرم که در کنار هم تصویر گویایی از تاریخ و فرهنگ منطقه جاجرم برای بازدید کننده ترسیم می کنند.                                  

4.موزه قلعه جلال الدین گرمه

شماره ثبت در فهرست آثار ملی: ۱۵۷۷

موقعیت: انتهای بلواراما رضا (ع)

قلعه جلال الدین یکی از برجسته­ترین قلعه­ های نظامی خراسان شمالی قلمداد می­شود که در سده­های ۷-۶ هجری ساخته شده است. این قلعه با مصالح سنگ و ساروج به صورت یک شش ضلعی منظم روی سطح ناهموارو صخره ای تپه ای بلند احداث شده است. موقعیت جغرافیایی قلعه بر سر راه ارتباطی شهرها و مراکز مهم شمال شرق فلات ایران همچون نیشابور، جرجان، مرو و خوارزم اهمیت راهبردی قلعه را دو چندان می­کرد.

قلعه جلال الدین از نظر ابعاد معماری در نوع خود کم نظیر است و باروی آن در تراز پایین و تا ارتفاع ۵ متری نزدیک به ۳ متر ضخامت دارد. روی هم رفته بلندای بارو در ضلع شرقی حدود ۱۵ است.

در کف برج ها و راهروهای تراز فوقانی باروی قلعه خمره های بزرگی کار گذاشته شده که در مواقع نیاز آب یا آذوقه مورد نیاز را تامین می کرده است. هر یک از این خمره ها نزدیک به ۱۵۰ لیتر حجم دارند و با در نظر گرفتن مجموع ۱۲۸ خمره موجود در فضاهای مختلف برآورد می­شود در این ظروف حدود ۱۹۰۰۰ لیتر یا۲۰ تن مایع یا غله ذخیره می­ شده است.

به علاوه چاهی به قطر حدود ۳ متر در گوشه ی غربی حیاط قلعه حفر شده است که شاید دسترسی قلعه نشینان به منبع آب دایمی را فراهم می کرده است. با توجه به بستر صخره ای قلعه، بی تردید حفر این چاه در دل سنگ از شاهکارهای مهندسی در زمان خود بوده است.

سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری با هدف احیای قلعه جلال الدین به عنوان موزه از سال ۱۳۸۶ مطالعه و مرمت این بنا را به طور متمرکز آغاز کرد و در خرداد سال ۱۳۹۰ این بنا با عنوان موزه معرفی شخصیتهای جلال الدین شهیر تاریخ ایران با تاکید بر شخصیت جلال الدین خوارزمشاه افتتاح گردید.

با توجه به معروف بودن قلعه به «قلعه جلال الدین» و اینکه نمی توان آن را به یقین به هیچ کدام از شخصیتهای معروف جلال الدین در تاریخ ایران منسوب کرد در ضلع شرقی موزه در طبقه اول شرح احوال و آثار شخصیت های معروف جلال الدین در قالب تابلوهایی به بازدید کننده معرفی شده است.

یکی از وی‍ژگی های منحصر به فرد این موزه-قلعه که آنرا از نظر محتوایی از نمونه های مشابه خود متمایز ساخته شیوه پرده خوانی و نقالی در آن است که نوعی نمایشِ مذهبی و ملی ایرانی است. در این نمایش،داستان تصویری نقش شده بر پرده های درون هر برج به شیوه نقالی روایت می شود که طی آن وقایع تاریخی دوران مغول و مصایب اولیای دین با کلام آهنگین بازگو می شود.

 برج های موجود در موزه به این نوع روایتگری اختصاص داده شده است و در هر برج پرده ای با داستانی جداگانه نصب شده است. از ویژگیهای منحصر به فرد این موزه استفاده از سیستم دیجیتال برای پخش این نوع روایتگری در هر کدام از برجها به صورت جداگانه می باشد .

سایر قسمت های نمایشی موزه در مسیرهای بازدید قرارگرفته که این ویژگی به بازدید امکان می دهد تا ضمن حرکت در مسیر و مرتفع ترین قسمت های قلعه، با ویژگی های معماری نظامی، مصالح بکار رفته، خمره های تاریخی کار گذاشته شده در دل دیوارهای قلعه و در نهایت شیوه های تدافعی قلاع تاریخی از نزدیک آشنا گردد.

۵.موزه گرمابه وتاریخ شهر فاروج

  حمام خزینه ای فاروج از بناهای دوره قاجاریه و در جنوب شرقی شهر و در بافت قدیمی واقع شده است . این حمام قدمتی حدود دویست سال قدمت دارد که توسط یزدی های مقیم فاروج ساخته شده است مساحت این حمام۳۳۰ مترمربع می باشد . حمام فاروج دارای دو در ورودی می باشد، یک در از خانه صاحب حمام (سرایه دار) برای افراد خاص و در دیگر از داخل کوچه که در اصلی و برای عموم بوده که با دو پله وارد هشتی حمام با عرض ۵/۱ و طول ۲۰/۳ می شویم و راهرویی به طول ۳۰/۳ و عرض ۵۰/۱ که با ۷ پله وارد رختکن می شویم. آب حمام از قنات جعفر آباد تأمین می شده و سوخت مخزن آن در ابتدا با چوب و در سال های آخرفعالیت حمام با روغن سیاه بوده است. در کنار در ورودی، سمت چپ (شرقی) اتاقی ۳ در۳ که محل امانت وسایل می باشد قرار دارد. رختکن به شکل چلیپایی به طول ۵/۸ و عرض ۴ متر و حوض آبی به شکل دایره در وسط با قطر بیرونی ۸۰/۱ و درونی ۲۰/۱ قرار دارد و دور تا دور رختکن دارای سکوهایی جهت نشستن می باشد، در ضلع شمالی آن دریچه ای به ابعاد۶۰ در ۸۰ به آب انبار حمام باز می شود و در ضلع غربی آن نیز دریچه ای با همان ابعاد به محل شتشو (حمام) باز می گردد. سقف حمام نیز کلمبو و ضربی آن با آجر زده شده است. این حمام در تاریخ۲/۵/۸۷ به شماره ۲۳۱۰۷ ثبت شده است.

غرفه های موجود در موزه حمام فاروج

 1- سربینه :

    محوطه ورودی حمام به وسیله یک پله و همراه با یک انحنای ملایم به هشتی کوچکی وصل می‌شود. با عبور ازچند پله با همان انحنا به سربینه یا رختکن می‌ رسیم که زیباترین بخش حمام است. سه غرفه استاد حمامی(سر حمومی)، غرفه انگور و غرفه مراسم شیرواره چیدمان شده است .

غرفه استاد حمامی(سر حمومی):

      حمامی (استاد حمام ) صاحب یا اجاز ه دار و گرداننده حمام بود که پشت دخل می نشست و در واقع بالاترین منصب را در حمام او داشت . او افزون بر نشستن پشت دخل و حفظ پول و اشیا ی قیمتی مشتریان، وظایف دیگری نیز بر عهده داشت از جمله آنها گرم نگه داشتن آب، رفت و روب گرمابه، خوشبو کردن فضای آن و … است.

غرفه انگور:

    انگور از میوه هایی است که از زمان های بسیار قدیم مورد استفاده بشر قرار گرفته است .از دیرباز کشت انواع انگور در این شهرستان رواج داشته است .انگور فاروج به عنوان برترین و شاخص ترین محصول باغی منطقه مطرح بوده است و به علت وجود  آب و هوای مناسب این محصول با کیفیتی مطلوب تولید و عرضه می شود . تاکستان های فاروج شهره خاص و عام می باشد. برخی از انواع انگوری که در این روستا کشت می شود عبارتند از : ۱: عسکری  ۲: یاقوتی   ۳: شانی ۴: فرخی  ۵: کشمشی ۶: ریش بابا   7: چفته(دیوانه) ۸: خلیلی

غرفه مراسم شیرواره (shir-wara) یا واره یا آلچیق:

   دامداری در این شهرستان در کنار کار زراعت و باغداری به عنوان شغل دوم محسوب می شود و به علت وجود مراتع خوب و همچنین تامین علوفه دام ها توسط خود کشاورزان، دامداری از رونق  نسبتا خوبی  برخوردار است. در روزهای سخت کم شیری گوسفندان که شیر گوسفندان یک خانواده برای گذراندن زندگی آنان بسنده نمی کرد , اهالی دست یاری به سوی هم دراز می کردند و با بستن پیمان « شیرواره » و قرض دادن شیر به هم , باری از دوش هم بر می داشتند .این سنت به هزاران سال قبل برمی گردد و در اغلب مناطق ایران زمین وجود داشته است .

 2-گرمخانه:

فضای گرمخانه، مربع شکل است که پوشش گنبدی شکل سقف مشتمل بر نورگیرها قرار دارد. در اطراف گرمخانه، غرفه های دلاک ، عطاری ، نمازخانه وباستان شناسی و در سمت غربی آن ، خزینه حمام قرارگرفته است که سطح آن از سطح گرمخانه کمی بلندتر است.

غرفه دلاک:

    دلاکی از ارکان مشاغل حمام بود. دلاکان جزو خدمه حمام بودند وکار شست و شوی مشتریان حمام را بر عهده داشتند.دلاکها بسته به بزرگی حمام بیش از دو یا سه نفر بودند. هر مشتری با دلاک خاصی طرف بود و کار مشتری را تا آخر یک دلاک انجام می‌داد . دلاک ها به غیر از کار استحمام کارهایی نظری حجامت و جراحی های کوچک و کشیدن دندان ، کیسه کشی، صابون زنی، مشت و مال، خال کوبی، حنابستن و … را نیز انجام می‌دادند . 

غرفه عطاری:

   در قدیم الایام، عطاری بنیان طب سنتی این سرزمین را تشکیل می داده اند. شهر فاروج به دلیل داشتن پوشش گیاهی متنوع و کوهپایه ها و دشت های آکنده از انواع گیاهان دارویی یکی از غنی ترین سرزمین های کشور در زمینه گسترده طب گیاهی به شمار می رود. از مهم ترین گونه های دارویی باید ازکانی ، گل گاوزبان، اسطخدوس، آنغوره، مخلصه، آویشن ، کاکاتو و ….. نام برد که در غرفه عطاری با فضا آرایی زیبایی بخشی از گیاهان دارویی به نمایش در آمده است.

غرفه شخصیت های فاروج :

   به منظور آشنایی هرچه بیشتر با شرح حال بزرگان این دیار، غرفه شخصیت های فاروج برپا شده است و در کنار تندیس های به نمایش درآمده در این موزه، اطلاعاتی پیرامون شخصیت ها، ارائه شده است. از جمله این تندیس ها می توان به تندیس آیت الله نجفی قوچانی و … اشاره نمود.

غرفه باستان شناسی:

این غرفه شامل ظروف تاریخی ابزارآلات مربوط به زندگی بشر در ادوار مختلف می باشد.

صنایع دستی -جوراب بافی-

    صنایع دستی در استان خراسان شمالی که سکونت گاه اقوام مختلف کرد، ترکمن، ترک، کرمانج، فارس و تات است از تنوع و گوناگونی کم‌نظیری برخوردار می‌باشد جوراب بافی، کیسه حمام ، سفره محلی(گلیم)، قالی بافی،تابلو فرش، پارچه بافی(چادر شب) که توسط مردم این شهرستان بافته می شود.

       غرفه جوراب ها و دستکش ها که مختص این منطقه است، این جوراب ها و دستکش ها توسط پنج میل کوتاه چوبی و به کمک دستان زنان از پشم های زنگین بافته می شود. نقوش روی جوراب ها و دستکش ها برگرفته از حیوانات واشیائی است که در آن مناطق وجود دارد .

۶.موزه باستان شناسی ومردم شناسی شیروان(درحال افتتاح):

این موزه درساختمانی به مساحت ۲۵۰ مترمربع ودرشهرشیروان احداث شده است. باتوجه به غنای فرهنگی و تاریخی شهرستان شیروان و دارا بودن آثارتاریخی ومحوطه های باستانی ازیک طرف وغنای آثارودست ساخته های هنرمندان محلی دارای پتانسیل ساخت موزه دراین شهرمی باشد.این موزه هم اکنون با۱۰ غرفه وبه نمایش گذاشتن آثارتاریخی ادوارمختل تاریخ استان وشهرستان شامل بخشهای مختلفی چون دوره  پیش ازتاریخ ودوره تاریخی (اشیاء سفالی)، سکه های دوره های مختلف ( تاریخی واسلامی)، زیورآلات، ادوات موسیقی مقامی، انواع اسلحه وشمشیر، نسخ خطی وغرفه مردم شناسی ومعرفی جاذبه های گردشگری و توریستی شهرستان آماده افتتاح و بازدید علاقمندان می باشد.