شهرستان بجنورد

-جغرافیای سیاسی شهرستان بجنورد:

شهرستان بجنورد به مرکزیت شهر بجنورد، بخش­های مرکزی و شمالی استان خراسان شمالی را به خود اختصاص داده و از شمال با کشور ترکمنستان، از شرق به شهرستان شیروان، از غرب به شهرستان مانه و سملقان و از جنوب به شهرستان­های اسفراین و جاجرم محدود می­شود. این شهرستان با مساحت حدود ۶۵۶۳ کیلومتر مربع ۳ شهر، ۳ بخش، ۸ دهستان و ۲۳۲ آبادی دارد. جمعیت شهرستان بجنورد در سال ۱۳۹۰ بالغ بر ۳۶۵۸۹۶ نفر برآورد گردیده است.

– جغرافیای طبیعی شهرستان بجنورد:

قسمت اعظم شهرستان بجنورد را مناطق کوهستانی و فلات ­های مرتفع در بر گرفته و از همین رو منطقه آب و هوای معتدل کوهستانی دارد. به ­طور کلی این منطقه زمستان­های سرد و مرطوب و تابستان ­های گرم و خشک دارد. بخش بزرگی از شهرستان بجنورد در درۀ رود اترک قرار گرفته و تحت تأثیر تودۀ هوایی دریای مازندران قرار دارد که به علت داشتن رطوبت موجب سرسبزی و خرمی گیاهان در بهار و تابستان می­شود. رشته کوه کپه­داغ در شمال به عنوان مرزی طبیعی بین ترکمنستان و شهرستان بجنورد قرار گرفته و رشته کوه آلاداغ در جنوب غربی بجنورد قرار گرفته است. شهرستان بجنورد به دلیل واقع شدن بر روی گسل هایی با منشاء تکتونیکی از نواحی زلزله خیز استان به شمار می­رود.

– پیشینه تاریخی بجنورد :

بر اساس پژوهش های مقدماتی باستان­ شناسی، شهرستان بجنورد از دورۀ پیش از تاریخ مسکونی بوده و به دلیل موقعیت راهبردی و منابع سرشار طبیعی اهمیت ویژه ­ای داشته است. وجود محوطه ­های استقراری پیش از تاریخ در حومۀ جنوبی بجنورد و تپه­ های مربوط به دوره تاریخی گواه سکونت مداوم بشر در پهنۀ این شهرستان در دوران مختلف تاریخ بشری است

امامزاده محمدرضا لنگر

شماره ثبت در فهرست آثار ملی: ۵۱۵۳

موقعیت: شهرستان بجنورد، ۱ کیلومتری روستای لنگر

بنای امامزاده محمد رضا یکی از یادمان های مذهبی- تاریخی شهرستان بجنورد است که احتمالاً در دوره تیموری ساخته شده است. کتیبۀ بنا که اکنون مفقود شده تاریخ ساخت مقبره را ۸۷۶ هـ .ذکر می­ کرده است. این بقعه بارها تعمیر شده و نمای خارجی آن در دوره قاجار کاملاً تجدید شده است. بنا از کف تا بالای گنبد دوپوش حدود ۷ متر ارتفاع دارد. پیشانی ایوان­ ها، لچکی­ ها و تمام پوستۀ خارجی گنبد با کاشی­ های فیروزه ه­ای رنگ پوشش یافته است

بنای عمارت مفخم (موزه باستان شناسی و مردم شناسی)

شماره ثبت در فهرست آثار ملی : ۹۵۲

موقعیت: بجنورد، خیابان شریعتی شمالی

عمارت مفخم بزرگترین و شاخص ­ترین اثر تاریخی دروۀ قاجار در استان خراسان شمالی است که در اوایل دهۀ ۱۳۰۰ هجری قمری بدستور یار محمدخان شادلو معروف به سردار مفخم، حاکم منطقه شمال خراسان، به عنوان محل سکونت وی و خانواده­اش ساخته شده است. این بنای مجلل ۳۴ اتاق با دو تالار بزرگ دارد. نمای اصلی ساختمان در سمت جنوب است که سراسر آن به زیباترین وجهی با انواع فنون کاشیکاری معرق، معقلی، هفت رنگ و با طرح­ها و نقوش انسانی، حیوانی، اسلیمی، ختایی و هندسی زینت یافته است. مصالح بکار رفته در بنا آجر با ملات گچ است و هر طبقه ساختمان دارای دو ایوان شمالی و جنوبی می باشد، سرتاسر بنا با کاشی های خشتی و هفت رنگ زیبا در اندازه و شکل های مختلف به رنگهای فیروزه ای، زرد، صورتی، بنفش، سفید، سبز، سرخ و سیاه کاشی کاری شده و هر ستون با طرح و نقش خاص خود زینت داده شده است. نمای بیرونی ساختمان تصاویری از دو فرشته بالدار، چهره های انسانی، نقاشی از گل و گیاه و پرنده، طبیعت و طرحهای هندسی سده ۱۳ را به تماشا می گذارد. این بنای تاریخی با شماره ۹۵۲ در فهرست آثار تاریخی به ثبت رسیده است. بنای عمارت مفخم پس از مرمت و احیا به موزه بزرگ باستان شناسی و مردم شناسی استان تبدیل شده است.

موزه های مردم شناسی از جمله موزه های تاریخی هستند که در آن گوشه ای از فرهنگ اقوام و ملل یک منطقه را در قالب های آداب و رسوم، مشاغل سنتی و صنایع دستی به نمایش گذاشته می شود. بخش مردم شناسی موزه از سه موضوع کلی اقوام، مشاغل و آئین ها تشکیل شده است. در ادامه محتوای هر یک از بخش های موزه مردم شناسی معرفی شده است.

زندگی روستایی

زندگی در هر منطقه ای با توجه به شرایط اقلیمی و باورها و اعتقادات از تنوع و تبلور خاص برخوردار است که در قالب زندگی عشایری، روستایی و شهری قرار می گیرد. در این غرفه سعی شده است که با توجه به شرایط فوق اشیاء و وسایل زندگی مرتبط با یک زندگی روستایی به نمایش درآید.

پوشاک

درآغاز شکل گیری اجتماعات بشری در جامعه های پیشین، پوشاک فقط جنبه حفاظتی داشته و برای حفظ نمودن بدن انسان در برابر عوامل طبیعی و اقلیمی به کار می رفته است با توسعه فعالیت های اجتماعی و فرهنگی و شکل گیری باورها و عقاید در جوامع، پوشاک ارزشهای نمادین به خود گرفته در نتیجه این ارزشها نقش مهم و برجسته ای در حفظ هویت اجتماعی و فرهنگی مردم جامعه ایفا کرده است. در این غرفه پوشاک اقوام محلی شامل فارس (تات)، کرمانج، ترک و ترکمن در قالب مجسمه های ساخته شده بر اساس مشخصات ظاهری همان قومیت به نمایش در آمده است.

موسیقی مقامی

موسیقی از آغاز پیدایش هر قومی، همراه آن قوم بوجود آمده است و بخش جدایی ناپذیری از هر فرهنگ راشکل می دهد که بر اساس باورها، اعتقادات و آداب و رسوم قومیت ها، متفاوت از یکدیگر است و در رنج و شادی ها همراه، همدل و همراز بوده است. آلات موسیقی در سطح استان ار تنوع چشمگیری برخوردار است و دراین غرفه نمونه هایی از انواع آلات موسیقی همچون دوتار، کمانچه، قوشمه، دهل، سرنا و دایره به نمایش درآمده است.

طب سنتی

طب سنتی با توجه به نقشی که در سلامتی جسم و روان انسان داشته، از دیرباز در زندگی بشر وجود داشته و تبلور و تکامل آن را در حرفه عطاری می توان مشاهده نمود. در واقع عطارها نقش طبیب و عطاری ها نقش داروخانه امروزین را داشتند. خراسان شمالی به دلیل قرار گرفتن در یک منطقه کوهستانی و منطقه بیابانی دارای پوشش گیاهی منحصر به فرد. این پوشش گیاهی باعث شده که یکی از غنی ترین مناطق در زمینه گیاهان داروئی باشد. همچنین این منطقه درساخت انواع شربت ها، ادویه جات و عرقیات توانایی بالایی دارد.

صنایع دستی

صنایع دستی روایتگر باورهای اقوام ساکن در خراسان شمالی است که در بافته های داری همچون گلیم، چاروق، البسه محلی، نمد مالی، نساجی سنتی و … تبلور یافته و در حقیقت هویت تاریخی و فرهنگی ایشان را بیان می کند. در غرفه صنایع دستی نمونۀ هنرهای سنتی و صنایع دستی استان معرفی شده است.

چاروق دوزی

چاروق به نوعی پای افزار و کفش اطلاق می شود که از چرم ( معمولاً به رنگ قرمز) تهیه شده و پس از پوشیدن با ریسمان های ضخیم و بلندی به دور پا محکم می شود. چاروق دارای نوکی برگشته است که با نخ های الوان بر روی آن زینت می شود. در گروه پاپوش های سنتی این منطقه نوعی دمپایی زنانه به رنگ سبز فیروزه ای نیز وجود داشته که به نام «کُمُخت»(komokht) مشهور بوده است و نوع دیگری از دمپایی سنتی نیز که کاری تلفیقی از سنت و تکنیک امروزی است تحت عنوان«گرجی»(gorjee) تولید می شود

نساجی سنتی

چادرشب پارچه ای است با طرح ها و نقش هایی مختلف ( چهارخانه و راه دار) که بر روی دستگاه نساجی ۲ ورودی و ۴ ورودی بافته می شود و دارای عرض متغییر (۴۰-۵۰) سانتیمتر است که با حرکت وردها و جابه جایی پدال ها بوسیله پاها و ایجاد دهانه کار و عبور ماکو بافته می شود. خراسان شمالی به عنوان یکی از خاستگاه های این هنر و سایر تولیدات نساجی سنتی (حوله، دستمال و سفره) مطرح می باشد. چادرشب در کارگاه های خانگی تولید می شود و معمولاً این هنر در یک خانواده از مادر به دختر به ارث می رسد و دختران در کنار مادران پارچه بافی می کنند.

نمد مالی

نمد مالی از جمله مشاغل سنتی در تمام منطقه خراسان شمالی بوده است که با کاهش تقاضا در این رشته، از رونق آن کاسته شده و به صورت محدود و با هدف صنایع دستی تزیینی تولید می شود. مواد اولیه حرفۀ نمدمالی پشم حیوانات اهلی چهارپا (گوسفند و شتر) است که از متراکم نمودن توده های پشم و کرک در شرایط مناسب و با ورز دادن پشم ساخته می شود. از محصولات و فرآورده های نمدی می توان زیرانداز نمدی، کلاه نمدی و پوشش چوپانان موسوم به نمدچوخه که به صورت پالتو است را نام برد.

سفره های آیینی

در همه جشن ها و آیین ها، در جامعه ابتدائی یا متمدن، خوردن و آشامیدن بخشی از آداب و رسوم جمع را تشکیل می دهد که اغلب در قالب سفره های آیینی تبلور پیدا می کند. برخی از سفره های آیینی معمولاً جنبه رسمی داشته و در زمان های خاص و در اکثر نقاط ایران برپا می گردد. از مهمترین سفره های آیینی می توان به سفره های ملی ( هفت سین)، سفره های گذار( سفره آق قیون) و سفره های نذر اشاره کرد.

موزه باستان شناسی

موزه باستان شناسی خراسان شمالی که در طبقه فوقانی بنای عمارت مفخم قرار گرفته دارای ۵ بخش اصلی می باشد که متناسب با تقسیم بندی ادوار فرهنگی و گاهنگاری معیار باستانشناختی تحت عنوان بخش پیش از تاریخ، بخش تاریخی، بخش اسلامی، بخش سکه و مهر و بخش مرکز سفال ساماندهی و معرفی شده است. همچنین تالار جنوبی بنا که بزرگترین و اصلی ترین اتاق عمارت مفخم است تحت عنوان تالار همایش جهت برپائی نشست ها، ویدئوکنفرانسها و گردهمائی ها تجهیز گردیده است. این موزه با دارا بودن شاخص ترین بقایا و آثار برجا مانده از دوره های مختلف باستانشناسی منطقه پذیرای بازدیدگنندگان و علاقمندان به فرهنگ غنی استان خراسان شمالی است.

بخش پیش از تاریخ

این دوران از ابتدا زندگی بشر تا پیش از اختراع خط و نوشتار( هزاره چهارم قبل از میلاد مسیح) را در بر می گیرد. در خراسان شمالی پژوهش های اندکی برای شناخت دوران پیش از تاریخ انجام شده اما با توجه به نتایج اندک بررسی ها و کاوش های انجام شده ، از جمله تپه های این استان می توان به تپه یام فاروج، تپه دوین، تپه ارگ نادری شیروان، تپه قلعه خان، تپه شهر آوا در مانه و سملقان، تپه حیدران، تپه پهلوان جاجرم، تپه دره امین آباد، تپه قمری اسفراین اشاره نمود. با انجام کاوش های باستان شناختی تپه قلعه خان در سال ۱۳۸۵ مدارک بسیاری در خصوص حضور گسترده جوامع انسانی پیش از تاریخ در منطقه دشت سملقان بدست آمده که تعدادی از یافته های باستان شناسی آن از جمله بقایای تدفینی انسان های پیش از تاریخ و ظروف سفالین مربوط به این دوره در منتهی الیه ضلع شرقی بنا در معرض نمایش است.

بخش تاریخی

در متون و کتب، دوران تاریخی اصطلاحاً به دوران پس از کشف خط  و نگارش در زندگی بشر اطلاق می شود که این اتفاق در میان رودان(بین النهرین یا عراق امروزی) و ایران در اواخر هزاره چهارم پ.م (۳۱۰۰ سال پیش از میلاد حضرت مسیح(ع) به وقوع پیوست و در روند مطالعات باستان شناسی ایران منظور از دوران تاریخی، زمانی از ظهور شاهنشاهی ماد( قرن ۷ پ.م) تا پایان شاهنشاهی ساسانیان ( قرن ۷ میلادی) است. از این دوره ها به ویژه دوران اشکانی و ساسانی در منطقه شمال خراسان آثار و ابنیه زیادی بجا مانده که نشانگر اهمیت این منطقه در دوره های ذکر شده است، قلعه صعلوک و منطقه توی اسفراین، قلعه ارگ بالا و ارگ آلمادوشن بجنورد، تپه یام و محوطه ویرانشهر فاروج، ارگ تاریخی قلعه خان و بنای تاریخی اسپاخو در مانه و سملقان، تپه بردبلند و محوطه حوض خرگوش جاجرم از جمله مهمترین آثار دوران تاریخی استان هستند. بخش تاریخی که در ضلع شرقی تالار همایش قرار دارد ظروف سفالی و اشیاء مختلف فلزی مربوط به این دوران را که اکثرا از کاوشهای باستان شناسی قلعه خان بدست آمده اند به نمایش گذاشته است.

بخش اسلامی

دوران اسلامی از آغاز فتح ایران توسط مسلمانان و ورود اسلام به ایران آغاز می گردد و به سه مرحله قرون اولیه اسلام ( سده ۱ تا ۵ هجری قمری)، قرون میانه اسلامی (سده ۶ تا ۹ هجری قمری )و قرون متاخر اسلامی ( سده های ۱۰ تا پایان حکومت قاجار) تقسیم می شود. در بخش اسلامی موزه نیز آثار و اشیاء این دوران در سه اتاق مجزای شرقی، مرکزی و غربی درضلع شمالی بنای عمارت سامان دهی شده است، آثار چوبی نفیس همچون ضریح( صندوق) و چهار لنگه درب متعلق به بنای آرامگاه شیخ رشید الدین محمد بیدوازی مربوط به دوران تیموری ( ۸۷۰ه.ق)، درب چوبی نفیس مقبره بش قارداش با قدمت قاجاری، ظروف سفالین لعابدار زیبا و خمره های بزرگ سفالین، صراحی برنجی مرصع کاری شده زیبای دوره سلجوقی از جمله مهم ترین اشیاء به نمایش در آمده اسلامی در این بخش است.

بخش سکه و مهر

با توجه به اهمیتی که سکه در امر مطالعات تاریخ تمدن هر کشور و منطقه دارد دراین موزه قسمت جداگانه ای در ضلع جنوبی بنا برای نمایش سکه های ارزشمند اختصاص داده شده است. مهم ترین سکه های این بخش به دوران ساسانی و اوایل اسلام در منطقه شمال خراسان تعلق دارد که عمدتا از حفاری های باستان شناسی منطقه بدست آمده و تعدادی هم به اموال بازیافته، اهدایی و یا حاصل ازکشفیات اتفاقی است که به معرض نمایش گذاشته شده است

آیینه خانه مفخم (موزه اسناد و نسخ خطی)

شماره ثبت در فهرست آثار ملی : ۱۱۶۷

موقعیت: بجنورد، خیابان شریعتی شمالی

بنای معروف به آیینه خانه یکی از یادمان های برجسته ی دوره قاجار خراسان شمالی است که در شمال شهر بجنورد، در منتهی الیه شمالی خیابان شریعتی قرار دارد. در دوره قاجار بنای آیینه خانه همراه با بناهای دیگری از جمله عمارت مفخم، کلاه فرنگی، حوض خانه و سردر، در باغ بزرگی قرار داشته و مجموعه دارالحکومه ی مفخم را تشکیل می داده است. این بنا در دهه ۱۳۰۰ هجری، همزمان با دوره حکومت ناصرالدین شاه به دستور یارمحمد خان شادلو، معروف به سردار مفخم ساخته شده و به عنوان فضای اداری و دیوانی، برای انجام دیدارهای رسمی سردار مفخم با رجال سیاسی عهد قاجار و نیز انجام مراسم تشریفات نظامی و رایزنی در باب مسائل سیاسی و اجتماعی با سران ایل شادلو و دیگر رجال سیاسی دوره قاجار مورد استفاده قرار می گرفته است.

معروف است که طراحی نقشه ساختمانی آیینه خانه به دست میرزا مهدی خانشقاقی ( ممتحن الدوله) اولین مهندس معمار ایرانی که از دانشکده معماری پاریس فارغ التحصیل شده بود، انجام شده است. ساختمان آیینه خانه در دو طبقه به ابعاد تقریبی۱۱×۱۸ متر و به ارتفاع حدود ۱۰ متر ساخته شده که در مجموع ۹ اتاق دارد. یکی از اتاق های طبقه فوقانی تالاری است به ابعاد ۸×۳ متر که تمام دیوارها و سقف آن با طرحهای زیبایی آیینه کاری شده و به خاطر وجود همین تالار است که این بنا را آیینه خانه نامیده اند. بنای آیینه خانه به شماره ۱۱۶۷در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده و از سال ۱۳۷۹ تاکنون به عنوان موزه ی اسناد و نسخ خطی مورد استفاده قرار می گیرد.

ویژگیهای معماری بنا

بنای آیینه خانه یک ساختمان دو طبقه است که نمای اصلی آن در ضلع شمالی به طور کامل کاشی کاری شده و نمونه ی بارز هنر قاجاری است. این بنا سه در ورودی دارد: ورودی بزرگتر در ضلع شمالی و دو ورودی کوچکتر در ضلع های شرقی و غربی قرار دارند. هر سه ورودی به یک راهروی شرقی- غربی متصل می شود که در یک طرف آن ۴ اتاق و در طرف دیگر چند حجره و نیز دو رشته پلکان در منتهی الیه شرقی و غربی وجود دارد که به طبقه فوقانی راه پیدا می کند. ورودی اصلی بنا در وسط ضلع شمالی حدود ۲۲۰ سانتی متر عرض دارد و سقف آن با قوس کلیل پوشش یافته است. در دو سوی این ورودی چهار نیم ستون به قطر حدود ۱۰۵ سانتی متر و ارتفاع بیش از ۱۰ متر وجود دارد که تمام بدنه آنها با کاشی های فیروزه ای، لاجوردی و نیز کاشی های سیاه و سفید و زرد پوشیده شده است. دو نیم ستون وسطی که درست در طرفین ورودی قرا گرفته بلندترند و بر بدنه هر یک دوازده بار نام محمد(ص) به خط کوفی معقلی با کاشی های زرد و سیاه رنگ نقش شده است. نیم ستون های جانبی کوتاه ترند و تمام بدنه ی آنها با کاشی های موزاییک و طرح های هندسی زیبا آراسته شده است. در حد فاصل نیم ستون های طرفین ورودی، دو طاقنمای نسبتاً عمیق وجود دارد که با کاشی های هفت رنگ و موزاییک، نمای سازی شده است. بر قاب روی این طاق نماها نقوش اسلیمی و یک ترنج هندسی نقش شده که در وسط آن نقش شیری که گاوی را از پای در آورده تصویر شده است. در تمام نقوش مذکور که بر کاشی های هفت رنگ نقش شده و نیز نقوش بخش های دیگر، غلبه با رنگ زرد است. در دو سوی ورودی بنا در همین ضلع نقش دو سرباز مسلح قاجار دیده می شود که به طور نمادین همچون دو نگهبان همیشه بیدار با چشمانی گشاده پیوسته ورود و خروج به این ساختمان را کنترل می کنند و این سنتی است که از ایران باستان به دوره قاجار رسیده است. بر بالای ورودی اصلی پنجره بزرگ تالار آیینه قرار دارد که با قوس جناقی پوشش یافته و تمام بخش های آن با نقش ترنج ها و شمسه ها توام با نقوش گیاهی و پیچک ها زینت یافته است. بر بالای این پنجره یک شمسه بزرگ وجود دارد که زمانی نقش شیر و خورشید به عنوان نماد سلطنتی ایران بر آن نقش شده بود و پس از تخریب، جای خود را به نقوش اسلیمی بخشیده است. ظاهراً در بالای این بخش و در روی افریز کتیبه هایی وجود داشته که قلمرو زیر نفوذ سردار مفخم از منطقه استرآباد و نردین گرفته تا اسفراین، جوین، سبزوار، جاجرم و بجنورد را معرفی می کرده است. این کتیبه ها در دوره ی رضا شاه پهلوی تخریب شده و کاشی های فعلی به جای آن نصب شده است. در بالای افریز و در بین دو مناره بزرگ، یک قاب کاشی کاری شده نیم دایره ای وجود دارد که درآن نقش نبرد شیر و اژدها به عنوان نماد خیر و شر در داخل یک شمسه به چشم می خورد و در طرفین این صحنه دو سرباز مسلح، زانو زده و تفنگ خود را به سمت صحنه نبرد شیر و اژدها نشانه رفته اند. در حد فاصل ستون های بزرگ و کوچک نیز قاب نیم دایره کوچک تری وجود دارد که با نقوش اسلیمی و پیچک ها تزیین شده است. در مجموع پلان، نماسازی، جزئیات معماری و کاشی کاری بنای آیینه خانه نمونه ی بارز هنر معماری دوره قاجار قلمداد می شود. سقف آیینه خانه در اصل همانند بنای عمارت پوشش سفالی داشته که در تعمیرات دوره های بعد برداشته شده و با ورق گالوانیزه جایگزین شده است.

تالار آیینه

تالار آیینه که محور اصلی این ساختمان است در طبقه دوم قرار گرفته و از طریق دو رشته پلکان انتهای شرقی و غربی راهروی طبقه اول قابل دسترسی است. این اتاق، سه در از جنس چوب صندل دارد که با استخوان ترصیع شده اند. در ازاره ی تالار سنگ مرمر مرغوب بکار رفته و بلافاصله از بالای آن آیینه کاری شروع شده و تمام بدنه و سقف تالار را دربرگرفته است. در این آیینه کاری ها ۱۷ طرح مختلف شامل طرح های زیبای هندسی و گیاهی، طرح چهل چراغی که در وسط تالار آویخته بوده و نیز نمای بیرونی آیینه خانه به طرز استادانه ای اجرا شده است. گرداگرد بخش فوقانی دیوارها، در قسمت قرنیز ردیفی از عکس های قدیمی شامل عکس ۱۳۴ تن از رجال سیاسی و شخصیت های برجسته دوره صفوی و قاجار در زیر قاب های شیشه ای نصب شده است. علاوه بر اینها ۱۳ قاب خوشنویسی شده به خط نستعلیق و شکسته نستعلیق به طرز مشابهی بر روی دیوار ضلع جنوبی تالار نصب شده بود که پس از انجام عملیات مرمت از جای خود برداشته شده و اکنون در گنجینه ی موزه نگهداری می شود. در این قاب ها آیاتی از قرآن کریم به طرز زیبایی نوشته و تذهیب شده که در یک نمونه امضای کاتب با عبارت «راقم عبدالعلی ۱۲۲۶ هجری قمری» قابل تشخیص است. نام ساختمان آیینه خانه برگرفته از همین تالار آیینه است .

بنای آرامگاهی بش قارداش

شماره ثبت در فهرست آثار ملی : ۴۵۷۵

موقعیت: ۴ کیلومتری جنوب غرب بجنورد

بنای آرامگاه بش­قارداش از آثار برجستۀ  دورۀ قاجاری در شهرستان بجنورد است که طرح کلی پلان آن از یک گنبد خانه در وسط  و دو اتاق کوچک ­تر در طرفین تشکیل شده که  ورودی آنها در ضلع غربی است. در جلوی هر ورودی ایوانی با قوس جناقی وجود دارد که در طرفین آن مناره ه­ای ساخته اند. سراسر نمای غربی بنا، روی ستون­ ها و نیز گنبد با کاشی­ های فیروزه­ ای و هفت رنگ تزئین شده است. این بنا آرامگاه سردار مفخم، حاکم منطقه شمال خراسان در دوره قاجار است.

کوشک باغ علی آباد

شماره ثبت در فهرست آثار ملی : ۴۹۵۳

موقعیت: شهرستان بجنورد، روستای علی آباد

کوشک باغ علی­آ آباد بنایی است دو طبقه با پلان مستطیلی که در دورۀ قاجار در مرکز باغی ساخته شده است. این کوشک چهار ورودی در جهات اصلی دارد و طرح کلی آن در طبقه همکف شامل یک حوض خانه با سقف گنبدی در مرکز و دو اتاق در ضلع شرقی و غربی است. در زیر سقف حوض خانه رسمی بندی و کاربندی­ های زیبای گچی وجود دارد. برای رسیدن به طبقه دوم و پشت بام پلکان­ هایی در بنا تعبیه شده است. مجموعه باغ و کوشک علی آباد از نمونه های معماری باغ ایرانی در استان خراسان شمالی است.

مجموعۀ سبزه میدان

شماره ثبت در فهرست آثار ملی : ۱۴۲۲۳

موقعیت: بجنورد، میدان شهید

مجموعۀ سبزه میدان متشکل از یک کاروانسرا، حمام، راسته بازار و چند قهوه ­خانه از آثار دورۀ قاجار در شهر بجنورد است. شاخص ­ترین اثر این مجموعه کاروانسرا است که طرح کلی آن از یک میانسرا و ۳۴ حجره در اطراف آن تشکیل شده است. قسمت­ های مختلف کاروانسرا از جمله لچکی قوس ­ها به شیوه آجرچینی خفته ­راسته و آجرهای قالبی برجسته تزئین شده است. بنای حمام در شمال شرقی مجموعه قرار دارد و به شیوه حمام های سنتی طراحی شده است. در این طرح پس از ورودی، رختکن وجود دارد که از طریق یک راهروی باریک به سربینه و نهایتاً گرم خانه راه پیدا می کند.

حسینیه جاجرمی

شماره ثبت در فهرست آثار ملی: ۱۱۵۱

موقعیت: بجنورد، خیابان طالقانی شرقی

حسینیه جاجرمی از یادمان های اواخر دورۀ قاجار در شهر بجنورد است که به استناد کتیبه موجود در سال ۱۳۲۵ هجری قمری به  دست استاد غلامرضا بنا یزدی ساخته شده است. این بنا یک نمونه معماری سنتی از نوع حیاط  مرکزی است که نوعی معماری درونگرا قلمداد می شود و در آن تمام درب و پنجره ها و نورگیرهای رو به حیاط باز می شوند. طرح کلی پلان بنا مربع شکل است و در ضلع شرقی و غربی از دو طبقه تشکیل شده  که  در مجموع حدود ۶۰۰ متر مربع مساحت دارد. ورودی حسینیه از طریق یک هشتی به حیاط  مرکزی متصل شده که با دو رشته  پلکان در گوشه های شمال شرقی جنوب غربی به مهتابی های طبقه فوقانی راه می یابد. سقف هشتی بنا در قسمت ورودی و تمام حجره های طبقه پایین با قوس کلیل پوشش یافته و طبقه بالا به صورت تیرپوش است. بخش ­های مختلف بنا با آرایه های معماری از قبیل آجرکاری، گچ بری، مقرنس ­کاری و کتیبه ­هایی تزئین شده است. قسمت بالایی دیوار ایوان شرقی یک افریز تزیینی با کتیبه به خط نستعلیق دارد که در آن گزیده ای از ترکیب بند مشهور محتشم  کاشانی در مرثیه  شهدای کربلا (باز این چه شورش است) گچ بری شده است. این اشعار متناسب کاربری اصلی این بنا به عنوان حسینیه  و محل عزاداری سوگواران سید الشهدا (ع) است.

بنای اولیه حسینیه به استناد قول مالک (مرحوم حاج علی اکبر جاجرمی) در ابتدا کاربری مسکونی داشته و بعدها وقف حسینیه شده و هر ساله ماه صفر در آن عزاداری می شود. به هر حال پس از آسیب دیدن و متروک شده بنا در دهه های بعد خانوادۀ واقف آنرا به شرط حفظ و احیا و رعایت مفاد وقف نامه در اختیار اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان شمالی قرار داده اند.

اداره کل میراث فرهنگی ،صنایع دستی و گردشگری استان با هدف احیا این بنای تاریخی، مطالعه، استحکام  بخشی و مرمت آن را از سال ۱۳۸۴ آغاز و در آبان ماه سال ۱۳۹۰ به پایان رساند. هم اکنون حسینه جاجرمی به عنوان موزه ، بازارچه صنایع دستی و سفره خانه سنتی مورد بهره برداری قرار گرفته  و در ایام محرم مراسم عزاداری در آن برگزار می گردد.

آرامگاه امامزاده محمد باقر اسفیدان

شماره ثبت در فهرست آثار ملی : ۵۹۴۲

موقعیت:شهرستان بجنورد، روستای اسفیدان

آرامگاه امامزاده محمد باقر اسفیدان از بقاع متبرکه  شهرستان بجنورد است  که  بنای آن احتمالاً در دورۀ صفوی یا قاجار ساخته شده است. پلان این آرامگاه مستطیلی است و گنبدی با ساقۀ بلند سقف آن را پوشش می دهد. این بنا دو ایوان دارد: ایوان شرقی با پوشش قوسی که با مقرنس ­کاری، گچ بری و آیینه کاری تزئین شده و ایوان جنوبی با پوشش مسطح که به روی برخی تخته ­های پرواز سقف  نام واقف و بانی خیر برای ساخت و مرمت بنا با مرکب خطاطی شده است. این بقعه به امامزاده محمد باقر، از اولاد امام سجاد (ع) نسبت داده می شود.

مقبـره شهدا

شماره ثبت در فهرست آثار ملی: ۹۲۴۱

موقعیت: بجنورد، خیابان ۳۲ متری شهدا

مقبره شهدا نمونۀ برجسته ­ای از آثار معماری دوره ­ی پهلوی اول در بجنورد است که در مرکز باغی ساخته شده است. این بنای یادبود، مدفن تعدادی از افسران رضا شاه است که در واقعه­ ی سرکوب شورش لهاک­ خان که در سال ۱۳۰۴ در منطقه علم سرکشی برافراشته بود جان خود را از دست دادند. پلان مقبره شهدا متشکل از یک چهار ضلعی گنبد دار است که  در هر گوشه­ ی آن مناره­ ی کوچکی وجود دارد و بدنه ­ی آن با آجرهای تراش دار تزیین شده است. این بنا با الهام از معماری قرون اولیه اسلام ساخته شده است.

نام اثر: خانۀ بانک ملی

شماره ثبت در فهرست آثار ملی : ۱۴۱۵۰

موقعیت: بجنورد، خیابان امیریه جنوبی

خانۀ بانک ملی یکی از خانه­ های دورۀ پهلوی در شهر بجنورد است که با تلفیق معماری سنتی و اروپایی ساخته شده است. پنجره­ ها و برخی ورودی ­های بنا با قوس کمانی پوشش یافته و بر بالای آنها قاب ­های کاشی کاری شده­ ای ایجاد شده است. پلان بنا، سقف شیروانی معروف به کلاه فرنگی، سرستون­ ها کورنتی و بسیاری ویژگی های دیگر این بنا از معماری اروپایی در سده های ۱۹- ۱۸ میلادی اقتباس شده است .

آرامگاه امامزاده سلطان سید عباس(معصوم زاده)

موقعیت: بجنورد، میدان دفاع مقدس

آرامگاه امامزاده سلطان سید عباس که به معصوم زاده شهرت یافته در جنوب شهر بجنورد قرار گرفته و به دلیل نوسازی­ های مکرر، تاریخ ساخت آن دقیقاً معلوم نیست. این بقعه مدفن امامزاده سلطان سید عباس، فرزند امام موسی کاظم(ع) است که در دورۀ حکومت عباسی از مدینه وارد خراسان شده و در اواخر سدۀ دوم هجری وفات یافته است.